Middenin de 3e eeuw van onze jaartelling is het Romeinse rijk 50 jaar lang een puinhoop. De ene generaal na de andere wordt tot keizer uitgeroepen door zijn soldaten, terwijl de meeste keizers en tegenkeizers maar kort regeren. Bijna allemaal worden ze vermoord of sneuvelen ze in de strijd! Al die burgeroorlog maakt het Romeinse rijk zwakker zodat het een wonder is dat het de crisis overleeft! Pas in 285 wordt het Romeinse rijk weer stabiel als Diocletianus keizer wordt.

Romeinen tegen Romeinen. In het begin van de 3e eeuw is het Romeinse rijk steeds militaristischer geworden. Als gewone soldaat kun je ook gemakkelijker opklimmen en generaal worden. De soldaten roepen hun generaal tijdens de crisis vaak tot keizer uit als ze ontevreden zijn over de huidige keizer. Vandaar dat we de keizers uit deze tijd de Soldatenkeizers noemen. Maar als de nieuwe keizer niet goed doet wat de soldaten willen, wordt hij soms door diezelfde soldaten vermoord!

Geld wordt waardeloos. Het gaat in deze periode ook erg slecht met de Romeinse economie. Omdat het duur is om het enorme Romeinse leger te betalen, hebben veel Romeinse keizers munten gemaakt met steeds minder goud en zilver erin, omdat dat goedkoper is. Na jaren geknoei krijgen de handelaren door dat het geld minder waard is en vragen ze dus meer geld voor hun waar. Het graan wordt zelfs honderd keer zo duur! Veel gewone mensen stoppen met dat onhandige geld en gaan weer over op ruilhandel, zoals van voor de Romeinse tijd.

Germaanse invallen. Door al het onderlinge geknok wordt de verdediging van het Romeinse rijk er niet beter op: veel keizers halen soldaten weg bij de grens om de troon te veroveren of te verdedigen tegen concurrenten. Veel Germanen ten noorden van het rijk maken hier gebruik van om het Romeinse rijk aan te vallen. Om daartegen te vechten komen de keizers handen te kort en moeten ze dus weer soldaten van een ander deel van de grens weghalen, zodat dat gebied ook weer openligt! De belangrijkste Germaanse vijanden in deze tijd zijn de Goten, in Oost-Europa en bij de Zwarte Zee, de Vandalen aan de Donau, de Alemannen die vanuit Germanië tot ver in Gallië en zelfs Italië proberen te komen, en de Franken die ons land binnenvallen.

Keizer Valerianus gevangen genomen in Perzië. De oude rijk der Parthen, is na een paar nederlagen tegen Rome ten onder gegaan. De macht in hun gebied is in het jaar 224 overgenomen door het Perzische koningshuis der Sassaniden. Al snel wordt dit nieuwe rijk de gevaarlijkste vijand van de Romeinen in het Midden-Oosten. De Perzen hebben ontzettend goede cavalerie. In 260 wordt keizer Valerianus door de Perzische koning Shapur verslagen en gevangen genomen. Valerianus zou vreselijk vernederd zijn, onder andere door als opstapje voor Shapur te moeten dienen. Uiteindelijk zou Shapur hem gruwelijk ter dood hebben gebracht  door hem gesmolten goud te laten drinken en zijn lichaam hebben laten opzetten of villen! Tenminste… volgens andere versies van het verhaal was Shapur een eervolle koning die de gevangen keizer juist heel netjes behandelde.

Het Gallische Keizerrijk. Na de gevangenneming van keizer Valerianus proberen opnieuw meerdere generaals keizer te worden. Keizer Gallienus, de zoon van Valerianus, moet hen razendsnel tegenhouden en daarvoor de oorlog aan de Rijngrens links laten liggen. In plaats daarvan laat Gallienus de Rijngrens verdedigen door zijn zoontje Saloninus en generaal Postumus. Als die twee ruzie krijgen wordt Saloninus gedood en roept Postumus zichzelf tot keizer uit. Hij probeert Rome echter niet te veroveren en plaatst zijn regering in Gallië. Daarom noemen we het rijk van Postumus het Gallische Keizerrijk, hoewel zijn regeringsstijl nog steeds Romeins was. In het begin bestond dit rijk uit Gallië, de Germaanse provincies, Brittannia en Hispania! Na de dood van Postumus in 269 raakte het Hispania en Brittannia weer kwijt. In 274 werd het Gallische Keizerrijk alweer helemaal terugveroverd door keizer Aurelianus.

Het Palmyreense Rijk. Ook in het Midden-Oosten scheidt een deel van het Romeinse rijk zich af. Nadat de koning van Palmyra in 267 vergiftigd wordt, weigert keizer Gallienus diens zoon als opvolger te erkennen. Palmyra komt in opstand tegen de Romeinen en begint een oorlog, onder leiding van koningin Zenobia. Ze eiste heel Klein-Azië (Turkije) op en wist zelfs Egypte te veroveren! Een heel groot probleem voor de Romeinen! Toen het Romeinse rijk rustiger begon te worden en werden de legers van het Palmyreense rijk verslagen door keizer Aurelianus.

 

DE BELANGRIJKSTE SOLDATENKEIZERS:

MAXIMINUS THRAX (keizer van 235 t/m 238)  Dit was de eerste Soldatenkeizer. Maximinus kwam uit een herdersfamilie in Thracië (Bulgarije) en werd daarom Thrax (“de Thraciër”) genoemd. Keizer Severus Alexander maakte hem generaal van een nieuw legioen. Toen Severus Alexander door de soldaten vermoord werd riepen die Maximinus tot keizer uit. Maximinus was een goede generaal, maar geen goede bestuurder. Hij had een pesthekel aan de Romeinse adel en liet veel edelen vermoorden. Hij won oorlogen in Germania, maar beloonde zijn soldaten door hun loon te verdubbelen. Dat kon alleen door enorme belastingen. De Senaat werd het zat, zette Maximinus af en verklaarde hem staatsvijand. Maximinus ging toen met zijn leger naar Italië, maar deze oorlog verliep zo slecht dat zijn soldaten in opstand kwamen en hem doodden. Maximinus was de eerste keizer die nooit in Rome had geregeerd.

GORDIANUS III (keizer van 238 t/m 244) In het jaar waarin keizer Maximinus werd afgezet en gedood waren er wel zes verschillende keizers. Uiteindelijk werd de 13-jarige Gordianus keizer gemaakt, nadat zijn vader en grootvader 20 dagen keizer waren geweest. Omdat Gordianus nog erg jong was, regeerde zijn raadgever Thimesitheus voor hem. Dat ging wel goed, maar toen Thimesitheus in 243 stierf moest Gordianus een nieuwe raadgever zoeken. Kort daarna stierf de jonge keizer op onduidelijke wijze, waarna die raadgever snel keizer werd. Hmm…

PHILIPPUS ARABS (keizer van 244 t/m 249) Marcus Julius Philippus was geboren in Syrië en werd daarom Arabs (“de Arabier”) genoemd. Toen de raadgever van keizer Gordianus III stierf werd Philippus tot raadgever en leider van de Praetoriaanse Garde benoemd. We weten niet zeker of Philippus Gordianus vermoord heeft, maar in elk geval werd hij wel de nieuwe keizer. Hij was redelijk populair en won een oorlog tegen de Germanen. In 248 vierde hij het duizendjarig bestaan van de stad Rome. Kort daarna kwamen er opstanden en invallen bij de Donau. Philippus wilde bijna aftreden, maar senator Decius zei hem dat niet te doen. Decius ging als generaal de invallen bestrijden, maar werd door de soldaten tot keizer uitgeroepen. Philippus sneuvelde in de burgeroorlog.

TRAJANUS DECIUS (keizer van 249 t/m 251) Nadat Philppus gesneuveld was werd Decius erkend als keizer. Hij noemde zich Trajanus, naar de keizer van meer dan 100 jaar daarvoor. Decius was een betere bestuurder, die hard werkte aan de voedselvoorziening en de financiën. Wel vervolgde hij de christenen heel streng. In 250 maakte hij zijn zoons Herennius en Hostilius ook keizer. Het jaar daarop sneuvelden Decius en Herennius echter in de oorlog tegen de Goten. Hostilianus stierf een paar jaar later aan de pokken. Opvolger Trebonianus Gallus bleek een slechte bestuurder en werd door de soldaten vermoord.

GALLIENUS (keizer van 253 t/m 268) Na de dood van keizer Trebonianus greep ene Aemilianus de macht, maar een deel van het leger was het hier niet mee eens en riep generaal Valerianus tot keizer uit. De rest van het leger liep toen over en doodde Aemilianus, zodat Valerianus keizer werd. Meteen maakte hij zijn zoon Gallienus ook keizer. Terwijl Gallienus in het westen met de Germanen vocht, hield Valerianus zich in het oosten bezig met de Goten de Perzen. Gallienus kreeg het zwaar te verduren als keizer. Eerst werd zijn vader in 260 door de Perzen gevangen genomen: hij zag hem nooit meer terug. Vervolgens scheidde Postumus het Gallische Keizerrijk af, waarbij Gallienus’ zoon gedood werd. Verder bleef Gallienus zijn handen vol hebben aan allerlei opstanden, invallen en tegenkeizers. Toen Gallienus in 268 Milaan belegerde werd hij op geheimzinnige wijze vermoord door zijn eigen raadgevers.

POSTUMUS (keizer van Gallië van 260 t/m 269) We weten niet veel over de afkomst van Postumus, maar misschien was hij een Bataaf uit ons land. Hij maakte carrière in het leger en werd generaal. Toen Gallienus in 260 naar het oosten moest vertrekken droeg hij de oorlog tegen de Franken aan Postumus over. Postumus won, maar toen prins Saloninus alle buit opeiste kwam Postumus in opstand en doodde Saloninus. Postumus werd als keizer in Gallië meteen erkend en richtte daar zijn hoofdstad in. Rome probeerde hij niet te veroveren: het verdedigen van zijn eigen gebied vond hij veel belangrijker. Onder Postumus ging de bescherming van de Rijngrens dus weer iets beter. Toch liep het met Postumus af zoals met veel andere Soldatenkeizers: een generaal kwam in opstand. Nadat Postumus hem verslagen had in Keulen wilden zijn soldaten de stad plunderen. Toen Postumus weigerde werd hij vermoord. Al vijf jaar later werd het Gallische Keizerrijk terugveroverd.

CLAUDIUS GOTHICUS (keizer van 268 t/m 270) Na de geheimzinnige moord op Gallienus werd één van de generaals keizer als Claudius II. De naam Gothicus kreeg hij omdat hij de Goten versloeg in een grote veldslag, maar de oorlog was daarmee nog lang niet voorbij. Ook kreeg Claudius het met de Alemannen en met koningin Zenobia aan de stok. Ondertussen veroverde hij het zuiden van Gallië ook weer terug. Uiteindelijk braken er echter pokken uit in zijn leger, waar Claudius zelf ook aan stierf. Zijn broer probeerde kort te regeren, maar werd door Aurelianus verslagen.

AURELIANUS (keizer van 270 t/m 275) We weten niet veel over Aurelianus’ afkomst, maar uiteindelijk werd hij opperbevelhebber van de cavalerie in de tijd van Gallienus. Ook steunde hij Claudius Gothicus als keizer. Omdat het leger Claudius’ broer niet als keizer wilde brak er burgeroorlog uit en werd Aurelianus keizer gemaakt. Aurelianus versloeg koningin Zenobia van Palmyra en ook keizer Tetricus van Gallië. Zo werd het Romeinse rijk weer één. Aurelianus noemde zich daarom “Hersteller van de Wereld”. Toch ging het onder hem helemaal niet goed met de geldzaken! Daarom voerde hij een nieuwe munt in. Aurelianus was ook een groot aanbidder van de zonnegod Sol Invictus. Uiteindelijk ging hij op weg naar een nieuwe oorlog in Perzië. Onderweg werd hij vermoord door zijn eigen raadgevers: een secretaris had hen wijsgemaakt dat de keizer hen wilde doden (de secretaris had fouten gemaakt en was bang voor de strenge straffen van Aurelianus).

PROBUS (keizer van 276 t/m 282) De opvolgers van Aurelianus waren maar een stel knoeiers. De soldaten in het oosten waren zo ontevreden dat ze generaal Probus keizer maakten. Hoewel zijn tegenstander een groter leger had won de slimmere Probus toch: zijn leger was meer gewend aan het klimaat van het Midden-Oosten, dus ging hij het vijandige leger gewoon uit de weg tot die soldaten het zat waren en hun keizer doodden. Uiteindelijk was Probus helaas niet zo slim in het behandelen van zijn eigen soldaten. Hij kondigde aan dat als de oorlog voorbij was zijn soldaten allerlei boerenwerk moesten gaan doen, zoals wijngaarden bouwen en moerassen droogleggen. Het Romeinse rijk had dat hard nodig, maar de soldaten vonden het een vreselijk idee om zulk werk te doen en vermoordden hem.

CARINUS (keizer van 283 t/m 285) De laatste Soldatenkeizer. Na de moord op Probus werd het hoofd van de Praetoriaanse Garde, Carus, keizer gemaakt. Hij viel Perzië binnen en drong door tot de hoofdstad Ctesiphon. Middenin de veldtocht stierf hij plotseling en zijn zoon Numerianus stierf op de terugweg. Zo bleef alleen zijn andere zoon Carinus over, die in Brittannia oorlog was gaan voeren. Omdat Numerianus’ generaal Diocletianus tot keizer werd uitgeroepen, moest Carinus naar de rivier Morava, op de Balkan, om dit te bestrijden. Hier werd Carinus vermoord, maar het is niet duidelijk hoe. Volgens sommige bronnen had hij de slag eigenlijk zelfs gewonnen, maar werd hij vermoord door een jaloerse officier. Met Carinus eindigde de Crisis van de Derde Eeuw.

 

WIST JE DIT AL?

– De crisis kwam gedeeltelijk omdat het leger veel te belangrijk geworden was. Keizer Severus Alexander was vermoord door zijn soldaten, bij wie hij niet populair was. Een keizer die een slechte legeraanvoerder was, kreeg tijdens de crisis dus al snel problemen!

– De crisis kwam ook omdat het veel te makkelijk was om keizer te worden. In de 1e en 2e eeuw was het heel belangrijk dat de keizer van senatoriale rang was: dus heel rijk en heel ervaren in de politiek. In de 3e eeuw hoefde dat niet meer en was het vooral belangrijk om een goede generaal te zijn geweest. In theorie kon elke soldaat het zover schoppen en sinds een wet van keizer Caracalla mochten alle mannen in het Romeinse rijk bij het legioen. Heel soms kwam het dus voor dat je begon als boerenjongen en eindigde als keizer!

– Van alle keizers tijdens de crisis stierven er maar een paar een natuurlijke dood! Alleen van Hostilianus en Claudius Gothicus weten we zeker dat ze aan een ziekte stierven. De rest is bijna allemaal vermoord of gesneuveld!

– De slechte economie maakte dat wanhopige mensen roversbendes gingen vormen. Die trokken rond om boerderijen en dorpen aan te vallen. In de 1e en 2e eeuw was het platteland in het Romeinse rijk zo veilig dat je rustig een dure villa zonder omheining bouwen kon, maar vanaf de 3e eeuw waren sterke muren en bewakers steeds harder nodig!

– Door de 50 jaar lange crisis ging de bevolking steeds minder om Rome geven. Lokale machthebbers werden veel belangrijker, omdat die met hun eigen kleine legertje en dikke muren om hun woning de mensen beter beschermen konden. Vaak dwongen die machthebbers de bevolking om hen een soort vergoeding voor die bescherming te betalen, als een soort belasting. Zo begint het al op de kasteelheren uit de middeleeuwen te lijken.

– Op den duur werden de boeren juist een armere klasse, die niet meer verhuizen mocht. Ze werden bij wet aan hun grond gebonden, zelfs als die grond eigendom van een ander was. In de middeleeuwen werd dit systeem nog sterker en heet het horigheid.

 

FOUT!

– Het verhaal over de dood van keizer Valerianus is wel heel extreem. Misschien was de bedoeling ervan om de Perzische vijand zoveel mogelijk als wrede barbaren neer te zetten. Het is niet onwaarschijnlijk dat zo’n hooggeplaatste gevangene veel beter behandeld werd.

– De crisis kwam niet puur door de Germaanse invallen. Het lag in de eerste plaats aan alle burgeroorlogen. De Romeinen leken daardoor niet zo sterk meer en verloren veel soldaten. Ook probeerden veel generaals de troon te veroveren met hun leger, zodat ze een onbewaakt gebied achterlieten. Dus roken de Germanen achter de Rijn hun kans.

– De crisis wordt soms het begin van het einde van het Romeinse rijk genoemd. Toch heeft het na de crisis nog ongeveer 2 eeuwen geduurd voordat de laatste keizer van Rome werd afgezet. En het Oost-Romeinse rijk bestond nog veel langer!

 

ALLES OP VOLGORDE:

• 235: Keizer Severus Alexander wordt vermoord en generaal Maximinus Thrax wordt door de soldaten keizer gemaakt. Hiermee begint de tijd van de Soldatenkeizers, de Crisis van de Derde Eeuw.
• 238: Het Zeskeizerjaar. Alleen de piepjonge Gordianus III blijft over.
• 244: De Franken vallen ons land voor het eerst binnen.
• 248: Keizer Philippus Arabs viert het duizendjarig bestaan van Rome
• 260: Keizer Valerianus wordt door de Perzen gevangen genomen. Gallië scheidt zich af onder keizer Postumus.
• 268: Postumus wordt door zijn soldaten vermoord.
• 270: Het Palmyreense Rijk onder koningin Zenobia scheidt zich af.
• 273 en 274: Keizer Aurelianus herovert het Palmyreense Rijk en daarna het Gallische Keizerrijk
• 283: Keizer Carus sterft op veldtocht in Perzië. Zijn zoon Numerianus sterft op de terugweg.
• 284: Na de dood van Numerianus roept het leger generaal Diocletianus tot keizer uit. Diocletianus wint het jaar daarna van Carinus en is daarmee de keizer die een einde aan de crisis maakt.