De Opstand der Bataven (69-70 na Chr.)

In het jaar 69 breekt er in ons land een grote opstand uit tegen de Romeinen. De Bataven en Cananefaten zijn eerst de belangrijkste stammen hiervan, maar al snel sluiten steeds meer Germaanse en Gallische stammen zich aan. Sommige komen zelfs van buiten het Romeinse rijk! Bijna alle forten in Germania Inferior en Germania Superior worden verwoest. Maar dan sturen de Romeinen enorme versterkingen en keert het tij. Toch is het niet eenvoudig om de opstand te bedwingen.

VierkeizerjaarHet Vierkeizerjaar. In 68 na Chr. komen de legioenen in Spanje in opstand tegen keizer Nero. Hun generaal Galba wordt de nieuwe keizer. Omdat de legioenen in Germania tegen hem waren ontslaat Galba hun opperbevelhebber en benoemt een nieuwe: Vitellius. De soldaten in Germania roepen in januari 69 Vitellius tot keizer uit en veroveren Rome in de zomer. Rond die tijd wordt Vespasianus, een generaal die in het Midden-Oosten tegen de Joodse Opstand vecht, echter ook tot keizer uitgeroepen. In december verovert een generaal die aan zijn kant staat Rome.

Bataafse hulptroepenDe Bataafse hulptroepen. Door alle onrust en burgeroorlog lijkt het Romeinse rijk ineens helemaal niet zo sterk meer. Tegelijkertijd zijn de Bataven steeds bozer over de toestand. Voor de tijd van de burgeroorlog hielpen Bataafse soldaten in veroveringen en grensbewaking: nu moeten ze ineens tegen Romeinse legioenen vechten! Net als ze weer naar huis mogen krijgen ze ook nog eens opdracht weer naar Rome terug te gaan om tegen Vespasianus te vechten! Ook laat keizer Vitellius veel meer soldaten dan gewoonlijk werven. De Romeinse officieren luisteren daarbij niet naar de adviezen van de Bataafse leiders. Sommige officieren rekruteren expres veel te jonge of te oude soldaten, wat ze alleen in ruil voor geld weer in orde maken.

Samenzwering. Vespasianus kan een opstand onder de Bataven goed gebruiken om de legers van Vitellius te verzwakken. Hij kent enkele Bataafse leiders uit de tijd dat hij generaal in Brittannië was, waar de Bataven meevochten met de Romeinen. Op geheime bijeenkomsten beginnen de leiders plannen te maken voor de opstand. Volgens de schrijver Tacitus waren die bijeenkomsten ’s nachts in een heilig bos, waar de leiders vaak rituele banketten hielden. Omdat de Romeinen zich daar niet mee bezig hielden, was het dus een ideale plek voor een samenzwering.

Julius Civilis. De Bataafse edelman Julius Civilis wordt uiteindelijk leider van de opstand. Aan zijn Romeinse naam kun je zien dat hij Romeins staatsburger is. Hij is officier geweest van de Bataafse hulptroepen en heeft grote landerijen op de Betuwe. Civilis en zijn broer Claudius Paulus zijn later echter in ongenade gevallen bij keizer Nero. Paulus werd gedood en Civilis naar Rome gebracht voor berechting. Galba liet hem weer vrij, maar dat maakte hem juist extra impopulair bij de Romeinse soldaten in Germania. Omdat Civilis de Romeinse oorlogvoering door en door kent, weet hij ook beter hoe je de Romeinen kunt verslaan. Bovendien zijn er opvallend weinig soldaten in Germania, omdat er zoveel met Vitellius naar Rome gegaan zijn.

BrinnoBrinno. De Bataven beginnen de opstand niet zelf, maar laten dit doen door hun buren, de Cananefaten. In augustus 69 vallen zij de Romeinse forten in hun gebied aan. Brinno wordt door de Cananefaten tot aanvoerder gekozen, wat zij laten zien door hem op een schild te heffen. De Romeinen trekken zich terug naar het oosten. Dan lopen de Bataven over naar de opstand en nemen de leiding. Ook de Friezen sluiten zich aan bij de opstand. Er volgt een grote slag op de Betuwe, die de Romeinen verliezen. Later sluiten ook de Bataafse hulptroepen zich aan.

Belegeringstoren. De opstandelingen belegeren Castra Vetera, in de buurt van Xanten, maar zijn hier niet erg handig in. Civilis komt op het idee om in Romeinse stijl een belegeringstoren te laten bouwen. Uiteindelijk mislukt dit, omdat de Romeinen met hun katapulten en brandende pijlen de toren vernielen. Toch blijft de belegering nog heel lang doorgaan: Civilis zegt zijn roodgeverfde haar en baard te laten groeien tot Vetera veroverd is. Pogingen om het fort te ontzetten mislukken.

MuiterijMuiterij. Ook de Romeinse soldaten in Germania zijn erg ontevreden. Ze waren niet blij met Galba als Romeinse keizer en nu dreigt hun favoriet Vitellius te worden afgezet door Vespasianus. De soldaten vertrouwen hun eigen bevelhebbers nauwelijks. Zeker als die brieven blijken te ontvangen van Vespasianus en ook proberen te onderhandelen met de rebellen. De oude generaal Flaccus, in Mogontiacum (Mainz) is niet in staat hen rustig te krijgen. Uiteindelijk slaan de soldaten op een avond aan het muiten en wordt Flaccus door zijn eigen manschappen gedood. Zijn plaatsvervanger Vocula kan nog net ontsnappen, maar wordt later vermoord. Meerdere muiters sluiten zich zelfs bij de opstand aan!

SabinusSabinus, “De keizer van Gallië”. In januari 70 sluiten de Treveri en de Lingones zich aan bij de opstand. Zij willen niet alleen de Romeinen weg hebben, maar dromen van de oprichting van een echt Gallisch keizerrijk! De Lingonische leider Julius Sabinus wordt tot keizer hiervan uitgeroepen. Hoewel Civilis met hen samenwerkt, kan het Gallische keizerrijk hem niet zoveel schelen. Met hun hulp kan hij wel eindelijk Vetera veroveren. Ook nemen zij Colonia Agrippina (Keulen) in: dit is de hoofdstad van Germania Inferior. Erg lang kan Sabinus niet van zijn “keizerschap” genieten. Andere Gallische stammen voelen niets voor zijn keizerrijk en keren zich tegen hem. Sabinus maakt er zo’n puinhoop van dat hij zich moet verstoppen. Dit doet hij door zijn dood in scène te zetten. Daarna gaat hij in een ondergrondse schuilplaats wonen die alleen zijn vrouw kent.

VeledaVeleda. De opstand begint als hulp aan Vespasianus tegen Vitellius, maar wordt steeds meer een opstand tegen alle Romeinen. De Germanen dragen de tekens van hun goden mee en worden steeds fanatieker. Ze willen de stadsmuren van Keulen zelfs slopen omdat die te Romeins zouden zijn. Ook gaat een zieneres genaamd Veleda een steeds grotere rol spelen. Veleda woont in een Germaans heiligdom in het land van de Bructeren, in Duitsland. De Germanen zien haar bijna als een soort godin en geloven alles wat zij zegt. Veleda voorspelt de ondergang van de Romeinen en de overwinning voor de rebellen. Als Civilis Vetera verovert laat hij de commandant zelfs naar haar opsturen als “cadeautje”.

CerialisCerialis. Als de Romeinse burgeroorlog is afgelopen kunnen de Romeinen zich eindelijk op de opstand concentreren. Generaal Quintus Petillius Cerialis wordt met acht legioenen naar Germania gestuurd! Civilis en zijn bondgenoten zijn hier niet op voorbereid en hebben slecht samengewerkt. De muitende legionairs sluiten zich meteen weer bij de Romeinen aan. Tegelijkertijd arriveren er ook Romeinen uit Brittannia in het westen. Hoewel het niet makkelijk is de rebellen te verslaan, moeten zij zich uiteindelijk terugtrekken om hun eigen land te verdedigen. Liever dan hun hoofdstad Oppidum Batavorum door de Romeinen te laten veroveren steken de Bataven hun eigen hoofdstad in brand!

OnderhandelingenOnderhandelingen. Uiteindelijk moeten de opstandelingen zelfs het Bataveneiland opgeven en de Rijn overtrekken. Tegen die tijd wordt het herfst en is het zulk slecht weer dat er overstromingen dreigen. Dit alles maakt Civilis nu erg impopulair bij zijn eigen mensen, terwijl het slechte weer ook voor de Romeinen een probleem is. Civilis en Cerialis ontmoeten elkaar bij een vernielde brug voor onderhandelingen. Er wordt een gunstige vrede gesloten, waarbij de meeste oude afspraken hersteld worden. Wel worden er extra forten gebouwd en wordt er bij Nijmegen, bij de verwoeste hoofdstad een legioen gevestigd. De Rijngrens wordt voortaan door buitenlandse hulptroepen bewaakt! Wat er met Civilis gebeurde is onbekend.

 

Gezichtjes1WIST JE DIT AL?

De Opstand der Bataven is misschien wel het beroemdste deel van de Romeinse geschiedenis in Nederland. Het was dan ook een hele grote opstand die tot ver in Gallië merkbaar was.

De Nerviërs, Tungriërs en Ubiërs wilden niet meedoen aan de opstand. Uiteindelijk werden zij door de rebellen gedwongen om zich erbij aan te sluiten. Maar zodra de Romeinen kwamen liepen zij snel weer over.

Toen Colonia Agrippina door de rebellen bezet werd verzonnen de stadsbewoners een list. Ze gaven de vijand veel wijn en bier, zodat de krijgers dronken werden. Vervolgens deden ze stiekem het gebouw op slot en staken het in brand. List geslaagd!

In Nederland is men eeuwenlang heel trots geweest over de Opstand der Bataven. In de 17e eeuw vergeleken mensen de Opstand der Bataven zelfs met de Tachtigjarige Oorlog (de Nederlandse Opstand tegen Spanje). Heel beroemd is het schilderij van Rembrandt over de samenzwering van Julius Civilis.

Veel van de Gallische en Germaanse leiders in de opstand heetten Julius of Claudius. Daaraan kun je zien dat ze Romeinse staatsburgers waren. Dat kon je als Gallisch of Germaans edelman krijgen door officier van de hulptroepen te zijn geweest. De namen verwezen naar de familienamen van Romeinse keizers. Omdat de naam Julius er eerder was dan Claudius, moet Julius Civilis zijn staatsburgerschap hebben geërfd van zijn vader of grootvader.

Julius Civilis liet zijn neef Claudius Labeo, de commandant van de Bataafse cavalerie, als gijzelaar naar de Friezen sturen. Familieleden werden in die tijd vaak als gijzelaars uitgewisseld zodat bondgenoten elkaar niet zouden verraden. Toch had Civilis dit beter niet kunnen doen, want Labeo ontsnapte en keerde zich tegen hem. Uiteindelijk wist Civilis hem te verslaan in de Ardennen.

De jonge prins Domitianus, die later keizer werd, wilde maar al te graag de strijd tegen de opstand leiden. Domitianus baalde dat zijn vader Vespasianus en broer Titus al zoveel roem verworven hadden in het Midden-Oosten. Terwijl zij daar nog bezig waren wilde Domitianus de held uithangen en naar Germania gaan. Generaal Mucianus, die Rome bestuurde voor Vespasianus, wist dit op het nippertje te voorkomen, want de roekeloze jongen zou er waarschijnlijk een puinhoop van gemaakt hebben.

– Galba had Vitellius gouverneur van Germania Inferior gemaakt omdat Vitellius een beruchte vreetzak was. Volgens Galba was iemand die alleen aan eten dacht vrij ongevaarlijk. Dat bleek een grote vergissing!

– Vitellius kwam op het idee de macht in Rome te grijpen door zijn soldaten en officieren. Galba had wel de opperbevelhebber van Germania Inferior vervangen, maar niet de legioenscommandanten. Die waren boos dat Galba het gouverneurschap niet aan één van hen gegeven had en maakten gebruik van de onvrede onder de soldaten om Vitellius keizer te maken.

Tijdens de opstand verfde Julius Civilis zijn haar en baard rood. Misschien was dat om angstaanjagender te zijn op het slagveld. Of om meer op te vallen zodat zijn mannen hem konden herkennen.

Het kan zijn dat Civilis één oog miste of er in elk geval blind aan was. Volgens Tacitus had hij namelijk dezelfde gezichtsmisvorming als Hannibal, de vroegere Carthaagse vijand van Rome. Misschien had hij dat oog wel in de strijd verloren?

– Julius Sabinus wist zich na de opstand nog 8 jaar verborgen te houden. Eén keer bezochten hij en zijn vrouw Epponina Rome stiekem, waarbij Sabinus zich vermomde als Epponina’s slaaf. Uiteindelijk werd hij toch ontdekt en werden Sabinus en Epponina naar Rome gebracht en terechtgesteld.

 

Gezichtjes3FOUT!

Zoals je boven kunt lezen was de Opstand der Bataven eigenlijk een opstand van veel meer stammen. De Bataven begonnen niet eens: het waren de Cananefaten. De opstand wordt Bataafs genoemd omdat de Bataven een leidende rol hadden.

Tot in de 19e en soms zelfs 20e eeuw hebben sommige Nederlandse wetenschappers de Bataafse opstand het begin van de Nederlandse natie genoemd. Dat is natuurlijk onzin. Er deden stammen van ver buiten Nederland mee en tegelijkertijd betekent samenwerking nog niet dat je één volk wordt. Het is nog maar de vraag in hoeverre de moderne Nederlanders afstammen van de Bataven, Cananefaten en Friezen. Het gebied van Nederland kreeg pas een eigen vorm in de Late Middeleeuwen, terwijl de mensen zich pas in de 19e eeuw echt Nederlander gingen voelen!

Julius Civilis droomde niet van een Gallisch keizerrijk. Dat waren vooral Julius Sabinus en zijn Gallische bondgenoten. Civilis liet zijn mannen geen trouw zweren aan het keizerrijk van Sabinus.

We weten niet of Civilis wel het brein achter alle plundering en vernieling was. De verwoesting van sommige steden lijkt wel erg onverstandig. Ook werd de Romeinen van Vetera bij overgave een vrije aftocht beloofd, terwijl de Germanen hen daarna alsnog te grazen namen. We weten niet zeker of Civilis dit zelf wilde of dat hij zijn mannen niet in de hand had.

Vaak hoor je dat de opstand “natuurlijk” mislukte, omdat de Germanen maar wat deden. Het was juist erg moeilijk om de opstandelingen te verslaan, juist omdat ze goed nadachten over de strijd. Civilis koos handige plekken uit en probeerde zo de Romeinse zwakheden uit te buiten. Het irriteerde hem ook dat de Bataven in het begin zo slordig vochten, dus voerde hij een opstelling in Romeinse stijl in. De Bataafse hulptroepen leken qua oorlogvoering ook veel op Romeinen.

Civilis en zijn mannen zagen er niet uit als woeste barbaren in beestenvellen. Civilis was Romeins staatsburger en voormalig commandant van de hulptroepen. Misschien zag hij er bij aanvang van de opstand wel opvallend Romeins uit. Wel liet hij zijn haar en baard groeien bij het beleg van Vetera, maar later knipte hij dit ook weer af.

Het schilderij van Rembrandt is fantasie. In de tijd van Rembrandt wist niemand hoe de Bataven eruit hadden gezien, dus moest Rembrandt dit verzinnen. Het grote hoofddeksel dat Civilis op het schilderij draagt, als een soort kroon, is dus verzonnen, net als alle kleding en haarstijlen. Ook werd er geen eed met zwaarden afgelegd.

Julius Civilis wordt ook wel Claudius Civilis genoemd. Dit geldt ook voor de titel van Rembrandts schilderij. Dit komt omdat de Romeinse schrijver Tacitus hem één keer bij deze naam noemt. Waarschijnlijk is dat een foutje.

 

VolgordeALLES OP VOLGORDE:

  • 67: Julius Civilis en zijn broer worden van verraad beschuldigd.
  • Voorjaar 68: De legioenen van Spanje komen in opstand tegen keizer Nero en roepen Galba tot keizer uit. De legioenen van Germania vechten tegen hen.
  • 9 juni 68: Keizer Nero pleegt zelfmoord en Galba wordt keizer.
  • 1 januari 69: De legioenen van Germania weigeren Galba trouw te zweren. De volgende dag wordt Vitellius tot keizer uitgeroepen.
  • 15 januari 69: Galba wordt vermoord in opdracht van zijn generaal Otho, die de troon inpikt.
  • April 69: Otho verliest een grote slag tegen de legers van Vitellius en pleegt zelfmoord.
  • Begin juli 69: Vespasianus wordt in Judea tot keizer uitgeroepen.
  • Augustus 69: De Cananefaten verwoesten de Romeinse forten in Zuid-Holland. De Bataven sluiten zich aan bij de opstand en winnen de Slag op de Betuwe. De Bataafse hulptroepen deserteren om zich bij de opstand aan te sluiten.
  • September 69: Begin van het beleg van Vetera.
  • November 69: De opstandelingen belegeren Mogontiacum.
  • 17 december 69: Muiterij in Mogontiacum, waarbij generaal Flaccus wordt gedood.
  • 20 december 69: Generaal Primus verovert Rome voor Vespasianus. Vitellius wordt gedood.
  • Voorjaar 70: Samenzwering voor het Gallische keizerrijk en moord op Vocula. Vetera en Colonia Agrippina worden eindelijk ingenomen door de rebellen, maar Julius Sabinus raakt al snel in de knoei en moet onderduiken.
  • April 70: Cerialis komt naar het noorden en verslaat de Treveren. In de maanden daarna komt hij steeds verder. In juli is hij tot aan Vetera gekomen. De rebellen moeten zich terugtrekken.
  • September 70: De Germanen vallen Cerialis’ kamp aan en stelen Romeinse schepen. Cerialis roept de hulp van de Romeinse vloot op het Kanaal in.
  • Oktober 70: Er wordt vrede gesloten.