De Romeinse Reisgids – hoofdstuk 9: Langs het Kanaal van Corbulo
De belangrijkste Romeinse routes in Nederland zijn behandeld en we zijn diverse interessante spots van het noorden afgegaan. Je kunt natuurlijk in 9 dagen onmogelijk alles behandelen. Maar één vrij belangrijke route is nog niet aan de beurt geweest. Dwars door het westen van Zuid-Holland liep in de Romeinse tijd het kanaal van Corbulo. Corbulo werd in 47 na Chr. gouverneur van Germania Inferior en ging hard aan de slag om de zoetwaterpiraterij, die na de dood van zijn voorganger flink was opgelaaid, te bestrijden. Hij liet de waterwegen uitkammen en trok naar het noorden. Een veroveringsoorlog beginnen mocht hij echter niet, waarna Corbulo zich meer toelegde op het verbeteren van de defensie van zijn grensprovincie. Het aanleggen van een kanaal tussen de Rijn en de Maasmonding speelde hier een grote rol in. De Romeinse schepen konden hierdoor gemakkelijker van de ene rivier naar de andere zonder die verraderlijke Noordzee op te hoeven. Het kanaal werd aangelegd door meerdere stroompjes met elkaar te verbinden. Het werd een erg belangrijke handelsroute in het gebied.
1. Castellum Helinium (Naaldwijk?)
– Locatie: onzeker
Helinium was de Romeinse naam van de Maasmonding en wellicht ook de naam van het Romeinse fort bij het punt waar het kanaal erin uitmondde. De bodem in deze omgeving bestond grotendeels uit kleigrond en een beetje strandwal. Als er bij Helinium een castellum en een nederzetting lagen, was het dus vast ook een vlootbasis.
2. Mijlpaal van Monster of Naaldwijk
Al rond 1500 werd er in Zuid-Holland een Romeinse mijlpaal teruggevonden. Dat is zo lang geleden dat de vindplaats vergeten is. Niet alleen de exacte plek, maar ook de plaats zelf. Het kan Naaldwijk of Monster geweest zijn! De tekst erop maakt echter wel duidelijk uit welke tijd de mijlpaal komt, namelijk uit het jaar 162, toen Lucius Verus en Marcus Aurelius het Romeinse rijk samen regeerden.
3. Diploma van Poeldijk
Er zijn ook langs het Kanaal van Corbulo meerdere villa’s gebouwd, soms uit hout, soms uit steen, soms eerst uit hout om later alsnog versteend te worden. Op een terrein aan de N464 in Poeldijk vond men tufstenen resten en afbraakpuin. Maar dat was nog niets vergeleken met de bronzen diploma die er later gevonden werd. De diploma is een bewijs van eervol ontslag dat verleend werd aan ene Amandus, een Cananefaat die er jarenlange dienst bij de eerste ruiterafdeling der Norici op had zitten.
4. Inheems heiligdom Den Haag
– Locatie: vermoedelijk op de Uithof, Den Haag
Helemaal in de zuidelijkste delen van Den Haag zijn sinds de jaren ’60 veel vondsten gedaan op het terrein van de Uithof. De meeste hiervan waren voorwerpen, zoals het handvat van een bronzen kan. In 1994 vond men echter sporen van een vierkant terrein waarvan elke hoek naar een windstreek wees. Het lijkt op een cultusplaats uit de IJzertijd die in de Romeinse tijd in gebruik bleef.
5. Mijlpalen van Wateringse Veld
– Locatie: Oosteinde, Den Haag
In 1997 werden bij de aanleg van de wijk Wateringse Veld vier mijlpalen en sporen van de Romeinse weg ontdekt, allen opgedragen aan de keizer van hun tijd. De oudste van de vier is uit 151, de tijd van keizer Antoninus Pius. De tekst is bijna helemaal bewaard en daarom het meest bruikbaar. De keizer staat erom bekend dat hij nieuwe wegen liet aanleggen wat de plaatsing van de paal verklaart. De tweede paal is van 212 of 213, de regering van Caracalla. Deze is veel moeilijker leesbaar. Toch is hij veel beter bewaard gebleven dan de derde paal uit 242-244, de tijd van Gordianus III. Er is zo weinig over van de paal dat er weinig van te leren viel. De vierde was dan weer erg goed bewaard en komt uit 250 na Chr. toen Trajanus Decius keizer was. Germania Inferior ging toen moeizame tijden door, maar blijkbaar werd de weg nog onderhouden.
– Bezienswaardigheden: Replica’s van de vier mijlpalen op het Oosteinde
6. Villa van Rijswijk-De Bult
– Locatie: Cananefatenpad, Rijswijk
De benaming “De Bult” is ontstaan omdat men in de jaren ’60 een vreemd heuveltje in het polderlandschap ontdekte. Uitgebreid onderzoek leverde resultaat op. De eerste bouw op De Bult was een inheemse boerderij die gebouwd werd in 25 na Chr. van 9,5 bij 5 meter. Relatief snel werd dit gebouw vervangen door een iets bredere en vooral veel langere boerderij, zodat de oppervlakte van 44 naar 80 vierkante meter ging. Bouwfase 5 was een complete vernieuwing: de oude boerderij werd afgebroken en vervangen door een rechthoekige Gallo-Romeinse villaboerderij met stenen fundering. De rest was grotendeels van hout, behalve de siergevel in Romeinse stijl en een latere stenen aanbouw aan de andere kant. De omringende landerijen besloegen 13 ha! In de derde eeuw is de villa verlaten. Een replica is nu het Archeologiehuis Zuid-Holland, in Alphen a/d Rijn.
– Bezienswaardigheden: markeringen van de verschillende bouwfases van De Bult aan het Cananefatenpad
7. Mijlpalen van Rijswijk
Ook in Rijswijk werden twee mijlpalen aan de weg langs het kanaal van Corbulo gevonden. De eerste werd ontdekt in 1963 en is op grond van het opschrift gedateerd op 250, de tijd dat Decius Trajanus voor korte tijd het Romeinse rijk regeerde. De tweede werd in 2005 gevonden. Alleen 70 cm van het bovenste gedeelte waren bewaard gebleven. De paal moet ergens tussen 211 en 217 geplaatst zijn en draagt de naam van de toenmalige keizer, die wij kennen als Caracalla.
8. Forum Hadriani (Voorburg)
– Locatie: Park Arentsburgh, Voorburg
– Alternatieve namen: Municipium Aelium Cananefatum (officiële naam midden 2e eeuw-3e eeuw)
Wanneer de hoofdstad van de Cananefaten precies is ontstaan is niet bekend. Een Romeins bestuurscentrum voor hun leefgebied moet er al vroeg geweest zijn, maar de stad zelf was er misschien pas na de Bataafse opstand. Hoe de stad toen heette is niet bekend. De naam Forum Hadriani betekent “markt van Hadrianus”, wat heeft geleid tot de conclusie dat Hadrianus de stad bij zijn bezoek aan Germania Inferior in 121 marktrechten gaf, al is de kans groot dat de stad dat recht allang had. Het was in de 2e eeuw wel vaker gebruikelijk dat steden zich met de naam van een keizer gingen tooien. De gevonden mijlpalen langs het Kanaal van Corbulo vermelden de letters MAC, wat waarschijnlijk de latere officiële naam van de stad is, waarbij de naam weer verwijst naar Aelius Hadrianus. De stad was met pakweg 1000 inwoners vrij klein, maar naar plaatselijke maatstaven was het een grote stad, compleet met een haven, badhuis en allerlei ambachtslieden. De Crisis van de Derde Eeuw deed de handelsstad uiteindelijk de das om. Rond 275 werd Romeins Voorburg verlaten en verviel. De weg raakte overwoekerd en het in onbruik geraakte kanaal verzandde.
– Bezienswaardigheden: Informatieborden in Park Arentsburgh, standbeeld Corbulo aan de Koningin Julianalaan
9. Kanaal van Corbulo in Leidschendam
– Locatie: o.a. Romeinsepad en Pliniushof, Leidschendam
Ook in Leidschendam zijn meerdere waarnemingen van het Kanaal van Corbulo gedaan. Hier lag de zandgrond van een strandwal in het westen en meer vochtige veengrond in het oosten. Nieuwbouw in de omgeving toont vaak vanzelf weer nieuwe vondsten aan.
– Bezienswaardigheden: gereconstrueerd kanaal met brug op Romeinsepad; schepen met Corbulo, Romeinen en inheemsen op Watermolensingel.
10. Castellum Matilo
– Locatie: Besjeslaan, Leiden
Tenslotte bereikte het Kanaal van Corbulo de Rijn bij castellum Matilo, in het oosten van Leiden. Hier moet in de Romeinse tijd een flinke vicus naast verrezen zijn. In Archeologisch Park Matilo vind je niet alleen informatie over het fort en de omwonenden, maar ook over het kanaal van Corbulo, compleet met een boot en stijgers erbij.
– Bezienswaardigheden: Archeologisch Park Matilo
A. Museum Swaensteyn
– Locatie: Herenstraat 101, Voorburg
Museum Swaensteyn is het kunst- en cultuurmuseum van gemeente Leidschendam-Voorburg. Daar vlakbij, aan de Vliet, zijn veel Romeinse vondsten gedaan, mede omdat de Vliet bijna parallel loopt met het tracé van het Kanaal van Corbulo. In de permanente tentoonstelling worden vondsten van Forum Hadriani en omgeving gepresenteerd.
– Speciaal in de Romeinenweek: Speurtocht “terug naar de Romeinen” (28-29 april en 2-6 mei, 13:00-17:00); Romeinenworkshop (29 april, 14:00-15:30)