Vanaf het jaar 370 worden de invallen in het Romeinse rijk steeds erger. De invallers zijn vaak Germanen, maar ook andere volken doen eraan mee. Dat is vaker gebeurd, maar nu is het erger dan ooit. Vaak noemen we dit de Grote Volksverhuizing. Een hoop Germaanse verbonden richten hun eigen koninkrijken op in en om het West-Romeinse rijk, dat op die manier langzaam afbrokkelt. Andere problemen zijn de burgeroorlogen en de slechte economie. Na bijna een eeuw wordt de laatste West-Romeinse keizer afgezet in 476. Met het einde van de Romeinse tijd beginnen de Middeleeuwen.

Hunnen. De Hunnen vallen rond 370 vanuit Azië Europa binnen. Ze zijn een verbond van rondtrekkende ruitervolken (nomaden heet dat) en ontzettend goede krijgers. Met hun inval jagen ze veel Germanen op de vlucht zodat de Volksverhuizing begint. Midden in Europa, op de Hongaarse Laagvlakte, stichten de Hunnen een eigen rijk. Na de dood van hun koning Attila in 453 valt hun rijk uiteen.

Franken. De Franken vallen vanaf het jaar 240 meerdere keren de Lage Landen binnen. Uiteindelijk mag een deel van hen als Romeinse bondgenoten hier blijven wonen. Na het jaar 406 hebben de Romeinen eigenlijk geen macht meer over hen. De Frankische koning neemt Doornik als hoofdstad. Na de Romeinse tijd veroveren de Franken heel Gallië en nog veel meer gebieden in Duitsland, Zwitserland, Italië en ons land. Dit wordt het beroemde rijk van Karel de Grote. En het door de Franken veroverde Gallië heet nog steeds… Frankrijk.

Angelsaksen. Brittannië wordt overspoeld door groepen Germanen zoals de Angelen, Saksen en de Denen. Zij veroveren een groot deel van het eiland, waar zij een boel kleine koninkrijkjes stichten. Ze spreken een Germaanse, Angelsaksische taal. Pas een paar eeuwen later, in de middeleeuwen, is er eindelijk één koning over alle Angelsaksen. Vandaar de naam die dit koninkrijk kreeg: Engeland.

Visigoten. In 376 mogen de Visigoten van de Oost-Romeinse keizer Valens in het rijk komen wonen. Als de gouverneurs hen slecht behandelen komen de Visigoten in opstand en winnen een grote slag bij Adrianopel, waarna ze hun eigen koninkrijk stichten. Later breekt er een nieuwe oorlog uit en in 410 veroveren de Visigoten zelfs Rome! Daarna trekken ze naar het westen en stichten een nieuw koninkrijk in Gallië en Spanje. Dat blijft bestaan tot de Moren het in de Middeleeuwen veroveren.

Ostrogoten. Als de Hunnen Europa binnenvallen worden de Ostrogoten, die in Oekraïne wonen, al snel door hen veroverd. Pas 80 jaar later worden de Hunnen verslagen. De Ostrogoten mogen dan als bondgenoten van de Romeinen in Hongarije gaan wonen, maar worden al snel weer vijanden van de Romeinen. Later trekken ze naar Italië en stichten hier een koninkrijk. Tegen die tijd is het West-Romeinse rijk allang verdwenen.

Vandalen en Alanen. Nadat de Germaanse groep die Vandalen genoemd wordt in 406 het rijk binnengekomen is, trekken ze door Gallië en Spanje, om uiteindelijk in 429 een koninkrijk te stichten in Noord-Afrika, waar ze Carthago veroveren. Onderweg sluiten de Alanen zich aan als bondgenoten. De Alanen zijn een stam uit Kazachstan die voor de Hunnen naar Europa waren gevlucht. De Vandalenkoning Geiseric wordt zo ook koning van de Alanen. In 455 steekt hij de zee over en plundert Rome. Die plundering is zo berucht dat als iemand nu voor de gein zinloze vernielingen aanricht, we zo iemand een vandaal noemen.

Germaanse generaals. De Romeinen zijn in de loop der eeuwen steeds meer Germaanse huurlingen in dienst gaan nemen. Op het laatst is de opperbevelhebber vaak ook een Germaan (hoewel je dat nauwelijks aan hem kunt zien). Op den duur had de opperbevelhebber van het West-Romeinse rijk veel meer macht dan de keizer zelf.

Slag bij Mainz. Op 31 december 406 verliezen de Franken bij Mainz van een grote groep invallers zoals de Vandalen en de Sueven. Die trekken de bevroren Rijn over en het West-Romeinse rijk wordt nu overspoeld door deze stammen, die ongevraagd hun eigen koninkrijken beginnen te stichten. Het West-Romeinse rijk is veel te zwak om hier nog wat tegen te doen. Het hek is van de dam!

Slag op de Catalaunische Velden. Attila de Hun valt in 451 Gallië binnen om de Franken en de West-Romeinen een lesje te leren. De Ostrogoten en enkele andere Germaanse groepen helpen hem. Een hoop belangrijke steden zoals Trier, Keulen, Doornik en Tongeren worden verwoest. De Franken en Romeinen verzamelen echter ook bondgenoten, zoals de Visigoten. Attila wordt verslagen in een grote veldslag en moet terugkeren.

Ambrosius Aurelianus. Deze Romeins-Britse aanvoerder zou een heel belangrijk leider geweest zijn in de strijd tegen de Angelsaksen. Men beweerde dat hij afstamde van de Romeinse keizer Marcus Aurelius. Mogelijk heeft Ambrosius model gestaan voor de legendarische koning Arthur, die in sommige verhalen ook tegen de Angelsaksen vocht. In sommige versies van het verhaal is Ambrosius zelfs de oom of oudoom van koning Arthur.

Rome geplunderd. Rome is begin 5e eeuw allang geen hoofdstad meer. De West-Romeinse regering zit eerst in Milaan en verhuist in 402 naar de veiligere stad Ravenna. Toch is het nog een hele schrik als de grote, eeuwenoude stad in 410 wordt ingenomen door de Visigoten. 3 dagen lang mogen ze de stad plunderen, waarbij ze veel kostbaarheden stelen. In 455 vallen de Vandalen en Alanen Rome aan. Paus Leo laat hen de stad binnen op voorwaarde dat ze de stad niet zullen verwoesten. Wel richten de Vandalen een hoop kleine vernielingen aan.

De laatste keizer van Rome. Als in 476 de laatste West-Romeinse keizer wordt afgezet, stelt dat eigenlijk niet eens zoveel meer voor. Vanaf 423 regeren de meeste keizers maar een paar jaar en wordt de een na de ander afgezet. De laatste keizer, Romulus Augustulus, is pas 15 jaar oud (Augustulus betekent “keizertje”) als generaal Odoaker in opstand komt en hem afzet. Omdat Odoaker geen Romein is en dus geen keizer kan worden, geeft hij de westelijke keizerstitel aan de Oost-Romeinse keizer. Zo kan Odoaker als koning van Italië regeren. De Romeinse tijd in West-Europa is daarmee afgelopen.

Constantinopel. Doordat de twee helften van het Romeinse rijk hun eigen keizer hebben, zijn er eigenlijk twee rijken ontstaan, die steeds meer uit elkaar groeien. In het westen spreekt men Latijn en in het oosten Grieks. Het sterkere oosten overleeft de Volksverhuizing en blijft bestaan tot 1453. Omdat het sterk afwijkt van wat we van Romeinen gewend zijn en Rome er niet eens deel van was, noemen we het Oost-Romeinse rijk ook wel het Byzantijnse rijk.

 

WIST JE DIT AL?

– Sinds de Volksverhuizing worden er veel Germaanse talen gesproken in delen van Europa. Van gebieden als Nederland weten we niet welke taal er voor die tijd door de daar wonende stammen gesproken werd. Duits, Nederlands, Fries en Engels zijn bijvoorbeeld Germaanse talen.

– In landen als Spanje, Portugal, Italië, Roemenië en Frankrijk bleef het Latijn het sterkst, zelfs toen er Germanen de baas waren. De talen die hier nu gesproken worden zijn uit het Latijn ontstaan en heten Romaanse talen.

– In Schotland, Wales en Cornwall (zuidwesten van Engeland) wisten de Angelsaksen niet de baas te worden en bleven de mensen hun eigen taal spreken. Dat gold ook voor Bretagne, een gebied in Frankrijk waar veel Britten naartoe gevlucht waren. Deze talen noemen we nu Keltisch. Toch verdwijnen deze talen langzaam omdat in deze gebieden steeds meer Engels en Frans gesproken wordt.

– De Frankische koningen werden in de Vroege Middeleeuwen steeds machtiger en veroverden steeds meer land. In 800 werd koning Karel de Grote door de paus tot keizer gekroond. Zijn officiële titel was toen Imperator Romanum, “keizer der Romeinen”. De keizer in Constantinopel was daar natuurlijk helemaal niet blij mee.

– Toen het Frankische rijk uit elkaar viel ging de keizerstitel meestal naar de koning van het oostelijke deel, Duitsland. Vandaar dat dit gebied (waar ook o.a. Nederland, Oostenrijk, en Noord-Italië bij hoorden) het Heilige Roomse Rijk werd genoemd.

– In de Middeleeuwen overleefde de meeste Romeinse kennis in het Oost-Romeinse of Byzantijnse rijk en in de islamitische rijken. In Europa zelf bleef een deel van de kennis nog wel bewaard onder kloostergeleerden, maar het kennisniveau was toch veel lager. Pas tussen 1400 en 1500 kreeg men in West-Europa weer steeds meer belangstelling voor de kunst en wetenschap uit de oudheid. Men was daar zo trots op dat ze de periode tussen de Romeinse tijd en hun eigen tijd minachtend “Middeleeuwen” gingen noemen.

– Omdat de Germaanse koningen officieel nog onder de Romeinse keizer stonden, ontstond hierdoor het idee dat een keizer hoger is dan een koning. Ook nadat de laatste West-Romeinse keizer was afgezet, waren de koningen zogenaamd onderhorig aan de keizer in Constantinopel. In het echt luisterden zij natuurlijk allang niet meer. Toch duurde het nog een poos voordat de koningen dit ook durfden toe te geven.

– Nadat de Turken in 1453 Constantinopel veroverden, noemde de Turkse sultan zich de opvolger van de Byzantijnse keizer. Maar ook de tsaar van Rusland maakte hier aanspraak op.

 

BELANGRIJKE PERSONEN

Attila de Hun. De laatste grote koning van de Hunnen was zo berucht dat hij ook wel de Gesel van God werd genoemd. Hij dwong het Oost-Romeinse rijk om een hele dure schatting (soort belasting) aan de Hunnen te betalen en viel in 451 het West-Romeinse rijk binnen. Hij werd verslagen, maar was nog lang niet uitgevochten.  Na zijn dood viel het rijk van de Hunnen uiteen. Hoe hij is gestorven weten we niet, want de Hunnen konden niet schrijven.

Flavius Stilicho. In de 5e eeuw was het vaak niet de West-Romeinse keizer maar zijn hoogste generaal die het voor het zeggen had. Stilicho was zo’n generaal en dat was maar goed ook. De keizers in zijn tijd waren behoorlijk klunzig. Omdat zijn vader een Vandaal was vertrouwden de hoge Romeinen hem echter niet. Na de grote inval bij Mainz kreeg Stilicho de schuld. Hij werd gedwongen om ontslag te nemen en in 408 ter dood gebracht.

Alarik. Nadat de Visigoten het Romeinse rijk in waren gelaten, kwamen zij in opstand en vormden een directe bedreiging voor Rome. Hun koning Alarik leidde zijn mannen Italië binnen. Na de moord op Stilicho kwam hij opnieuw in opstand en plunderde Rome in 410. Nog datzelfde jaar stierf hij en begroeven zijn mannen hem op een geheime plek.

Geiseric. Deze grote koning van de Vandalen en Alanen leidde zijn mensen vanuit Spanje de zee over naar Noord-Afrika, waar hij in 439 Carthago veroverde, een stad die heel belangrijk was voor de graantoevoer naar Rome. Ook veroverde hij eilanden in de Middellandse Zee en voeren zijn mannen daar rond als piraten. Toen de keizer met wie Geiseric een vredesverdrag had gesloten werd vermoord, vond hij dat het verdrag niet meer gold en plunderde Rome in 455. Hij stierf in 477 als oude man in Carthago.

Theodorik de Grote. Toen generaal Odoaker de laatste keizer van Rome had afgezet noemde hij zich koning van Italië en onderwierp zich als vazal aan de oostelijke keizer. Toch gaf die in 488 toestemming aan koning Theodorik om met zijn Ostrogoten Italië in te nemen. Odoaker had teveel praatjes gekregen en werd te machtig. Theodorik kon hem verslaan en doden. Hij nam Ravenna als hoofdstad van zijn koninkrijk.

Syagrius. Toen de laatste West-Romeinse keizer werd afgezet, was er niet veel West-Romeins gebied meer dat nog niet door een Germaanse koning beheerst werd. Een uitzondering was Italië en het noorden van wat nu Frankrijk is. In dat laatste gebied hield generaal Syagrius na 476 stand en werd hij koning van de Romeinen genoemd. In 486 werd zijn koninkrijkje echter door de Franken veroverd en werd hij ter dood gebracht. Syagrius was de laatste West-Romeinse leider.

Clovis. Clovis of Chlodovech werd in 481 koning van de Franken. Hij wist bijna heel Gallië te veroveren en was ook de eerste Frankische koning die zich liet dopen als een katholieke christen. Dat was bijzonder, want de meeste Germaanse koningen waren ariaans christelijk. De naam van Clovis klinkt nog door in een hoop Franse koningen die Louis of Lodewijk heetten. Clovis stierf vrij vroeg, maar door hem werd het Frankische rijk wel het machtigste van West-Europa.

Justinianus de Grote. Deze Oost-Romeinse of Byzantijnse keizer wist in de 6e eeuw een groot deel van het West-Romeinse rijk terug te veroveren. Hij versloeg de Vandalen en de Ostrogoten, en veroverde zo Italië, de Balkan-kust, Noord-Afrika en zelfs een stukje van Spanje. Toch verloor hij later weer een deel hiervan aan nieuwe invallers. Bovendien had de verovering veel te veel geld gekost.

 

FOUT!

– Vaak hoor je dat het Romeinse rijk in 476 ineens instortte of ophield. Maar de macht van het West-Romeinse rijk begon al veel eerder af te brokkelen. Misschien wel 100 jaar eerder, of nog veel langer geleden. Het was dus niet plotseling, maar een heel langzaam proces.

– Het is ook niet zo dat het Romeinse rijk in 476 ophield te bestaan. Het oostelijke deel bleef nog bestaan tot 1453, bijna 1000 jaar! De laatste twee eeuwen daarvan was het niet erg groot, maar toch…

– Het oostelijke rijk dat overbleef noemen we vaak het Oost-Romeinse of Byzantijnse rijk. In het echt noemde men dit rijk gewoon het Romeinse rijk, met aan het hoofd de Romeinse keizer, de keizer van Constantinopel. Er was geen West-Romeins rijk meer, dus was het ook niet nodig om van een Oost-Romeins rijk te spreken. Toch doen wij dit nu wel, om het beter uit elkaar te houden.

– De Hunnen worden vaak verward met de middeleeuwse Mongolen, die ook te paard gingen en een enorm rijk veroverden. Maar we weten helemaal niet aan welke volkeren de Hunnen precies verwant waren. De Mongolen vielen trouwens ook China binnen, terwijl de Hunnen dit waarschijnlijk nooit hebben gedaan.

– Veel van de invallende groepen uit deze tijd zijn niet zozeer een volk maar meer een verbond van verschillende volkeren of gewoon van losse krijgers. Dat geldt voor de Hunnen, maar ook voor veel Germaanse groepen. Eigenlijk is het woord Volksverhuizing dus een beetje vreemd.

– De Volksverhuizing was ook niet de oorzaak van de Romeinse zwakte, maar het gevolg ervan. Veel van de vijanden buiten het rijk waren al eeuwenlang bekend. Het rijk was verzwakt door burgeroorlogen, waardoor vijandige stammen hun kans roken. Om de grens beter te beschermen werden sommige van die groepen binnengelaten in het rijk, maar de rest probeerde dat natuurlijk ook voor elkaar te krijgen. De burgeroorlogen waren ook slecht voor de economie, waardoor er geen geld meer was om de oorlogen te winnen, zodat alles steeds erger werd.

– In veel boeken en series klinkt het ook alsof de Germanen met zijn allen samenwerkten tegen de Romeinen. In het echt is “Germanen” een verzamelnaam voor allerlei verschillende volkeren, stammen en groepen. Ze hebben nooit allemaal als één partij samengewerkt. De Germanen veroverden Nederland bijvoorbeeld niet “terug”, want de invallende stammen hadden niks met de bewoners van voor de Romeinse tijd te maken.

– De Germaanse invallers waren geen woestelingen in beestenvellen. Ze hadden juist erg goede wapenrustingen. Ook de helmen met horens of vleugels zijn verzonnen.

– De plunderingen van Rome waren niet zo extreem en beestachtig als veel mensen denken. De meeste gebouwen bleven staan en er vielen weinig doden. De laatste keizer werd zelfs zonder plundering afgezet.

– Vaak hoor je dat de laatste keizer van Rome werd afgezet door invallende Germanen. In het echt werd hij afgezet door de generaal van een opstandig leger. Er zaten vaak Germanen in de Romeinse legers, maar we weten niet zeker of Odoaker ook een Germaan was.

– We plaatsen het begin van de Middeleeuwen vaak op 476. In Nederland waren de Romeinen toen echter allang verdwenen, al meer dan 70 jaar! Bij ons beginnen de Middeleeuwen dus eerder rond het jaar 400. En wist je dat de laatste keizer van Rome, Romulus Augustulus, helemaal niet als keizer werd erkend door zijn collega in Constantinopel?

– Vroeger sprak men vaak van Oost-Goten en West-Goten. Op de kaart lijkt dat te kloppen, maar toch is het niet juist. Het waren de Ostrogoten en de Visigoten. In de avonturen van Asterix worden de Goten voor de grap met Duitsers vergeleken, maar de Goten woonden eigenlijk veel oostelijker.

– Was Romulus Augustulus wel de laatste keizer? Hij was in elk geval niet de laatste Romeinse keizer, want er bleef nog eeuwenlang een keizer in Constantinopel. Maar ook van het westen klopt het niet per se: zijn voorganger Julius Nepos was afgezet, maar werd door het oosten als de echte keizer beschouwd. Nepos leefde nog tot 480.

 

ALLES OP VOLGORDE:

• Rond 260: De Franken komen de Lage Landen binnen.
• 370: De Hunnen komen Europa binnen. De Goten en andere volkeren beginnen vanaf nu steeds massaler het Romeinse rijk aan te vallen.
• 378: De Romeinen worden bij Adrianopel gruwelijk verslagen door de Goten en hun bondgenoten.
• 406: Slag bij Mainz. De Vandalen en Alanen gaan Gallië binnen. Rond deze tijd geven de Romeinen Brittannia op.
• 409: De Vandalen gaan naar Spanje.
• 410: De Visigoten van Alarik plunderen Rome.
• 418: De Visigoten stichten hun eigen koninkrijk in het zuidwesten van Gallië. Later veroveren ze heel Spanje en Portugal erbij.
• 429: De Vandalen en Alanen worden door de Visigoten verdreven en gaan naar Afrika.
• 440: De Franken vormen een eigen koninkrijk met Doornik als hoofdstad.
• 451: Attila de Hun valt Gallië binnen maar verliest de Slag op de Catalaunische Velden tegen de Goten, Franken en Romeinen.
• 455: De Vandalen en Alanen plunderen Rome.
• 476: Romulus Augustulus wordt afgezet door Odoaker. Einde van het West-Romeinse rijk.
• 487: De Frankische koning Clovis verslaat Syagrius. Hij maakt Parijs tot zijn hoofdstad en verovert later heel Gallië.
• 488: Odoaker wordt gedood in de oorlog tegen de Ostrogoten.
• 493: De Ostrogoten veroveren een groot deel van Italië.
• 507: De Visigoten verliezen van de Franken maar behouden het Iberisch schiereiland.
• 533: De Oost-Romeinen verslaan de Vandalen.
• 552: De Ostrogoten worden ook verslagen. Keizer Justinianus heeft Italië en Noord-Afrika terugveroverd. Een halve eeuw later zijn de Oost-Romeinen dit echter al weer kwijt.
• 1453: Constantinopel wordt veroverd door de Ottomaanse Turken