Rome. De droom van keizer Constantijn. Kunstschatten uit de Eeuwige Stad. – Nieuwe Kerk, Amsterdam, 3 oktober tot 7 februari.

Door: Patricia Kret.

‘Zeldzame kunstschatten uit onder andere de Vaticaanse Musea komen in het najaar van 2015 vanuit Rome naar De Nieuwe Kerk Amsterdam voor de tentoonstelling Rome. De droom van keizer Constantijn. Kunstschatten uit de Eeuwige Stad.’

De Nieuwe Kerk in Amsterdam heeft zich eraan gewaagd een tentoonstelling over Constantijn de Grote te maken. Een persoon waar in de geschiedschrijving van de laatste jaren veel discussie over is. Was deze keizer nu wel of niet Christelijk? Zette hij een traditie van de pagane (niet-christelijke) Romeinse keizers voort of zorgde hij als eerste Christelijke keizer voor vernieuwing? De Nieuwe Kerk is een samenwerking aangegaan met de professoren dr. Eric Moormann en dr. Sible de Blaauw, twee belangrijke auteurs over Constantijn, en heeft belangrijke bruiklenen tot haar beschikking gekregen. Onder andere uit de Musei Vaticani, Museo Nazionale Romano en Musei Capitolini. Dit schepte hoge verwachtingen en met enige voorkennis ben ik dan ook naar de tentoonstelling geweest.

Bij binnenkomst. Foto, Janiek Dam.

Nog voor je de deur van de Nieuwe Kerk door bent sta je al oog in oog met het kolossale hoofd van Constantijn. Door de glazen deuren en de houten triomfboog heb je een mooie doorkijk op de reproductie van het beeld. Zodra je de deur door bent, wordt duidelijk dat de tentoonstelling een ‘beleving’ zal zijn. De tentoonstelling is opgezet als een reis door Rome. De plattegrond van de tentoonstelling die je krijgt, is tegelijkertijd ook een plattegrond van Rome. Je begint op het ‘Piazza del Colosseo’, bij de boog van Constantijn en kan vervolgens vier zalen door. Iedere zaal heeft een eigen ‘stadsgids’, met uitzondering van de vierde zaal die er twee heeft. Aan de hand van een podcatcher, een audiotour, neemt de stadsgids je mee op reis door de zaal en door Rome. Iedere zaal heeft een eigen kleur en eigen symbolen, passend bij het onderwerp van de zaal. Ik zal de zalen niet tot in detail bespreken, de tentoonstelling is het zeker waard om zelf te gaan kijken!

De stadsgidsen en plattegrond van Rome met topstukken die in de Nieuwe Kerk staan.

Om de tentoonstelling te betreden loop je onder de triomfboog van Constantijn door: ‘Net als de Romeinen destijds, maakt de tentoonstellingsbezoeker zijn eigen entree onder deze boog, het hart van het vroeg-vierde-eeuwse Rome in.’ Aldus de tentoonstelling zelf. Er wordt een context geschetst waarin het christendom van Constantijn ontstond aan de hand van een aantal -belangrijke- objecten. Dit wordt deels gedaan door zowel een context van het dagelijks leven als van het religieuze leven te geven. Zo is er een beroemd laat-Romeins mozaïek te zien uit het Palazzo Massimo waarop de paardenrennen in het Circus Maximus te zien zijn. Ook zijn er verschillende religieuze objecten en grafinscripties te zien van mensen die al een sterke neiging hadden om slechts één godheid te vereren, of één godheid als de aller belangrijkste te zien. (De genius van de keizer moet natuurlijk wel vereerd worden.) Zo wordt er aandacht besteed aan de Mithras- en Sol Invictus-cultus, maar ook aan het in Rome aanwezige jodendom en christendom. Met een reconstructie van het hoofd van Constantijn wordt deze keizer vervolgens neergezet als de man die mede mogelijk maakte dat Rome: ‘in de vierde eeuw transformeerde van multireligieuze keizerlijke hoofdstad vol tempels met kolossale keizerbeelden tot pauselijk centrum gedomineerd door kerken met kruisen.’

Overzicht van de eerste zaal, Janiek Dam

In de volgende zalen komen de christelijke kunst van voor Constantijn aan bod (de vondsten in Romeinse catacomben), de droom en het leven van Constantijn, de verandering van Rome tijdens en na Constantijn en de echo van de vroeg-christelijke kunst in de Middeleeuwen en Renaissance. In de zaal over de vroeg-christelijke catacomben is onder andere de Sarcofaag van Sabinus te zien. De verschillende verhalen die zijn afgebeeld worden door de stadsgids Antoine Bodar (priester en kunsthistoricus) verteld en verduidelijkt. Er wordt in de hele zaal aandacht besteed aan het feit dat de vormentaal van de vroeg-christelijke kunst is overgenomen van de Romeinse kunst. Wel hadden ze wat mij betreft nog wat aandacht kunnen besteden aan enkele interessante maar onbekende feiten. Bijvoorbeeld  dat Jezus in de vroeg-christelijke kunst vaak is afgebeeld met toverstaf.

Expositie Rome in de Nieuwe Kerk

In de laatste zaal wordt ten eerste aandacht besteed aan het christelijk Rome uit de tijd van Constantijn. En vervolgens aan de echo van de kunst van het vroege christendom in de Middeleeuwen en Renaissance. Eric Moormann besteed aandacht aan de groei van het christendom in Rome en Nelleke van der Krogt aan de echo van het vroege christendom. Dit gaat samen in een zaal die in een linker- en rechterhelft is ingedeeld. Dit zorgt voor enige verwarring. Nelleke van der Krogt bespreekt een lange periode waarin er veel keuze is uit topstukken om te laten zien, er is gekozen voor een aantal schilderijen.

De hand van Constantijn. Foto: Evert Elzinga

De tentoonstelling wordt mooi afgesloten door de hand van Constantijn. Deze staat er letterlijk, het is een hand van een van de kolossale beelden van Constantijn (er zijn twee rechterhanden gevonden). Deze hand staat symbool voor de hand die Constantijn in de geschiedenis heeft gehad. Wat deze tentoonstelling goed laat zien is dat Constantijn een figuur was waaromheen de geschiedenis grote veranderingen maakte. Dit was een ontwikkeling die voor Constantijn al aan de gang was, maar die sneller veranderde met het keizerschap van Constantijn. Er wordt een beeld geschetst van het Rome voor Constantijn en na Constantijn aan de hand van topstukken uit belangrijke musea. Er is geen grote hoeveelheid aan objecten te zien, maar de stukken zijn van grote waarde en worden door de stadsgidsen uitgebreid behandeld en verduidelijkt. Het is een tentoonstelling die (dankzij de samenwerking met twee belangrijke professoren op het gebied van Constantijn) actueel is op het gebied van onderzoek naar Constantijn en daarbij heel toegankelijk en duidelijk voor degene die zonder enige voorkennis naar de tentoonstelling gaan. Aan veel details is gedacht waardoor de tentoonstelling een ‘beleving’ is. De stadsgidsen leidden je op een fijne, duidelijke manier rond door de tentoonstelling en door een veranderend Rome.

Meer lezen over Constantijn? Een interessant boek waar ook E. Moormann en S. de Blaauw aan hebben bijgedragen is: O. Hekster en C. Jansen (ed.), Constantijn de Grote, traditie en verandering (Nijmegen 2012).

Alle afbeeldingen en citaten komen van de website van de Nieuwe Kerk, met uitzondering van de afbeelding van de Sarcofaag van Sabinus. Bron staat in de afbeelding. Voor de afbeeldingen van de Nieuwe Kerk: <http://www.nieuwekerk.nl/nl/#/nl/pers/rome/beeldmateriaal.htm?m=99> [29-11-15]