Wat veel mensen niet weten is dat Julius Caesar, die toch als symbool van het keizerschap wordt gezien, helemaal geen Romeinse keizer was, puur omdat de titel in zijn tijd nog niet bestond. De eerste keizer was Augustus, die zijn eigen leven wel eens met een lang toneelstuk vergeleek. Dat kan wel kloppen, want oorspronkelijk heette Augustus geen Augustus. Zijn ware naam was Gaius Octavius, de naam van zijn vader. Gaius Octavius senior was de achter-achterkleinzoon van een tribunus angusticlavius, een militair tribuun uit de ridderklasse. Hij was geen patriciër, maar behoorde met zijn vermogen en carrière tot de novi homines (“nieuwe mannen”), die als eerste lid van hun familie in de Senaat waren gekomen. Rijk als hij was is het zeer waarschijnlijk dat hij daarvoor gewoon kiezers had omgekocht, want de late Republiek leed sterk onder corruptie en slecht functionerende bestuurssystemen. Octavius senior was getrouwd met Atia Balba Caesonia, de dochter van Caesars zus Julia Caesaris. In 63 v. Chr. werd Octavius junior geboren. De vader overleed in 58 v. Chr., waarna de jongen werd opgevoed in Velitrae (Vellitri), op het landgoed van grootmoeder Julia. Op zijn 12e hield Octavius een plechtige lijkrede voor zijn overleden grootmoeder.

De tv-serie Rome (HBO) zet Octavianus van jongs af aan neer als een koude en meedogenloze machiavellist. In werkelijkheid was dit slechts één van zijn “rollen’.

Een paar jaar daarna keerde zijn oudoom, Gaius Iulius Caesar, terug uit Gallië. De groeiende macht van Caesar werd door de Senaat met argusogen bekeken en Caesar en zijn oude bondgenoot Pompeius waren uit elkaar gegroeid. Het resultaat was een conflict dat in 49 v. Chr. escaleerde. Caesar marcheerde met zijn legers naar Rome en greep de macht, waar hij zich na een taaie burgeroorlog definitief van wist te verzekeren. Caesar had zich bij de inname van Rome tot dictator (Republikeins ambt met speciale bevoegdheden, alleen voorkomend in noodtoestand) laten uitroepen en kreeg voor elkaar dat zijn ambtstermijn verlengd werd naar 10 jaar en tot slot naar levenslang. Caesar had echter geen zoon aan wie hij na zijn dood zijn fortuin en mogelijk ook zijn machtspositie na kon laten, dus begon hij zijn achterneefje te begunstigen. Zo kreeg Caesar voor elkaar dat Octavius al op zijn 15e lid werd van het College van Pontifices (hogepriesters) en nog een jaar later benoemd werd tot stadscommandant van Rome. Toen Octavius met zijn oudoom meeging op de veldtochten tegen de Pompeianen in Hispania, in 45 v. Chr., was Caesar onder de indruk van zijn moed en vatte het plan op om hem te benoemen tot magister equitum, oftewel opperbevelhebber van de cavalerie, wat hem adjudant van Caesar gemaakt zou hebben. In die hoedanigheid wilde Caesar hem meenemen op zijn geplande veldtocht tegen de Parthen en stuurde hij Octavius vooruit naar Albanië. Vlak voor de veldtocht werd Caesar op 14 maart 44 v. Chr. in de Senaat vermoord.

Het Triumviraat, in de verfilming van Shakespeare’s toneelstuk Julius Caesar uit 1953. V.l.n.r. Douglass Dumbrille (Lepidus), Douglass Watson (Octavianus) en Marlon Brando (Marcus Antonius).

Zodra de 19-jarige Octavius hiervan hoorde keerde hij met grote spoed terug naar Rome. Daar wachtte hem een aangename verrassing. Caesar had hem bij testament als zijn zoon geadopteerd en hem tot zijn enige erfgenaam benoemd. Octavius ging hier uiteraard mee akkoord en noemde zich sindsdien ook Gaius Iulius Caesar. De bijnaam Octavianus, die door historici wordt gebruikt om hem van oudoom te onderscheiden, gebruikte hij hierbij nadrukkelijk niet, om zijn relatief bescheiden afkomst te verhullen: hij was nu immers toch de zoon van Caesar en daarmee lid van het patriciaat? Marcus Antonius, Caesars vroegere onderbevelhebber, dacht er anders over. Hij voelde zich ernstig benadeeld en weigerde het fortuin van Caesar aan Octavianus te geven: postume adoptie was immers niet rechtsgeldig, dus hoefde Antonius deze niet te erkennen. Antonius eiste het consulaat en de leiding over Caesars partij op, waar veel oude aanhangers van Caesar zich bij aansloten. Maar de jonge Octavius bleek niet voor één gat te vangen: hij had uit Albanië de krijgskas voor de Parthenoorlog meegenomen en vulde dit aan met veilingen van zijn eigen bezit. Zo kreeg hij genoeg geld bij elkaar om de schenkinen die Caesar in zijn testament aan zijn veteranen en het volk van Rome had beloofd alsnog uit te betalen. Dit bezorgde hem een hoop politieke aanhang en hij kon een leger werven uit Caesars veteranen. Met behulp van dit leger, evenals de steun van staatsman Cicero, had Octavianus Rome praktisch in handen en werden hem de voorrechten van een consul en een senator verleend. Octavianus ging omwille van zijn eigen positie zelfs een bondgenootschap aan met de republikeinse partij, dus ook met Caesars moordenaars waar Antonius op dat moment (43 v. Chr.) mee in oorlog was. Octavianus trok eropuit met zijn leger, geleid door hem en de twee huidige consuls, waarna hij zijn rivaal belegerde.

Livia Drusilla II, Augustus’ vrouw en meest vertrouwde raadgeefster. Maar niet geheel zonder eigen agenda.

Het liep echter anders dan gepland. De consuls kwamen om in de strijd en Octavianus ambieerde hun ambt, wat de Senaat niet zo zag zitten. Octavianus dwong hierop met zijn troepen alsnog de benoeming af. Maar het tij van de burgeroorlog was ondertussen gekeerd en Marcus Antonius had 19 legioenen tot zijn beschikking. Octavianus bleek een kameleon en wisselde vakkundig van partij, waarna hij zich ineens als wreker van Caesar presenteerde. Octavianus, Marcus Antonius en de magister equitum Marcus Aemilius Lepidus, die zich al eerder in het kamp van Antonius had geschaard, sloegen de handen ineen en vormden het Tweede Triumviraat. Officieel was dit voor de herinrichting van de republiek, maar in feite kwam het neer op een dictatoriale junta, waarbij 300 senators en 2000 equites als verraders werden gekenmerkt en al hun bezittingen en soms ook hun leven verloren. Dit om genoeg geld bij elkaar te krijgen voor een leger tegen de Liberators, de moordenaars van Caesar. De leiders van de Liberators, Brutus en Cassius Longinus, werden in 42 v. Chr. bij Philippi verslagen. Het Triumviraat verdeelde de invloedssferen: Marcus Antonius kreeg het oosten en Gallië, terwijl Lepidus Africa beheerste en Octavianus Hispania kreeg. Tegen die tijd was Caesar door de Senaat vergoddelijkt als Divus Iulius en noemde Octavianus zich Gaius Iulius Divi filius Caesar, waarmee hij zich dus de status van een godenzoon aanmat. Zijn liefdesleven stond er intussen veel moeilijker voor: zijn eerste huwelijk, met Antonius’ stiefdochter Clodia, was puur politiek geweest en geëindigd in een snelle scheiding. Zijn tweede huwelijk met Scribonia leverde hem zijn enige biologische kind op: Julia. Meteen na die geboorte verstootte hij Scribonia, om in 38 v. Chr. te trouwen met Livia Drusilla, die de rest van zijn leven bij hem zou blijven. Dit laatste huwelijk gaf nog het meeste schandaal: hij had haar al in zijn huishouden opgenomen nog voordat ze gescheiden was van haar man, Tiberius Claudius Nero. Haar veel oudere echtgenoot legde zich er echter snel bij neer en gaf haar zelfs een bruidsschat mee. Livia bracht ook haar zoons mee: Tiberius Claudius Nero (jr.) en Nero Claudius Drusus.

Octavianus (groen) contra Marcus Antonius (paars). Lichtpaars geeft Antonius’ bondgenoten weer: koninkrijk Egypte en de oostelijke cliëntstaten.

Na de verdeling van de invloedssferen sloegen de Drie Mannen hun laatste tegenstanders neer. Octavianus toonde zich hierbij vrij meedogenloos en zette alles op alles om niet aan macht te hoeven inboeten. Ook Lepidus, die door zijn twee collega’s steeds meer als een blok aan hun been werd gezien, werd nu een rivaal. Nadat Lepidus en Octavianus Sextus Pompeius, de zoon van Caesars oude vijand, hadden verslagen, trachtte Lepidus Sicilië voor zichzelf op te eisen. Lepidus’ manschappen hadden echter weinig vertrouwen in hun aanvoerder en moe van de strijd. Octavianus buitte dit uit door hen persoonlijk op te zoeken. Een gewaagde zet – Octavianus moest het kamp met een wond aan zijn borst ontvluchten – maar uiteindelijk toch met succes: de troepen liepen over en Lepidus werd uit het Triumviraat gezet en naar een villa aan de Italiaanse kust verbannen. De enige die Octavianus’ zelfontplooiing nog in de weg stond was Marcus Antonius. Deze had echter een aantal flaters geslagen die zijn populariteit in Rome geen goed deden. Om bondgenoten tegen de Parthen te verwerven was hij een relatie aangegaan met Cleopatra VII van Egypte, waarvoor hij zijn vrouw, Octavianus’ zuster Octavia, had verstoten. Octavia bleek echter populair bij de Romeinse bevolking, die het maar niets vond dat één van haar leiders een affaire had met een buitenlandse vorstin. Om de publieke opinie nog meer tegen Antonius te keren nam Octavianus een grote gok door het testament van Antonius, dat in bewaring was gegeven bij de Vestaalse Maagden, onwettig te openen en openbaar te maken, wat in feite neerkwam op heiligschennis. De inhoud werd mogelijk zelfs vervalst door Octavianus. In elk geval bleek eruit dat Antonius van plan was om delen van het rijk na te laten aan de kinderen van hem en Cleopatra. De gok slaagde: het volk keerde zich tegen Antonius en de woedende Senaat onthief hem uit al zijn functies, riep Cleopatra uit tot staatsvijand en verklaarde Egypte de oorlog. In de hierop volgende oorlog werd Antonius bij Actium in 31 v. Chr. verpletterend verslagen. Antonius en Cleopatra pleegden zelfmoord, waarna Egypte een Romeinse provincie werd. Octavianus was nu de onbetwiste alleenheerser en de burgeroorlogen waren ten einde. Op 12 januari 29 v. Chr. werden de deuren van de Tempel van Janus gesloten, wat alleen gebeurde als het vrede was. Het was het begin van de Pax Romana.

Augustus als Pontifex Maximus.

Nu Octavianus alle macht had, moest hij dit dusdanig presenteren dat de nieuwe staatsvorm acceptabel zou blijven voor het republikeinse gedachtegoed, zodat hij niet hetzelfde lot als Caesar zou ondergaan. Octavianus begon een stroom van republikeins ogende propaganda en nam in plaats van het dictatorsambt een nieuw ambt aan: Princeps civitatis oftewel “Eerste burger”, wat afgeleid was van de oorspronkelijke titel voor een eerste spreker in de Senaat, de princeps Senatus. Net als de laatstgenoemde rang werd Octavianus’ titel als een soort “eerste onder gelijken” bestempeld. De staat noemde met res publica restituta, “de herstelde republiek”. Vandaar dat deze vroege keizertijd ook wel het Principaat wordt genoemd. De rol van consul nam hij met opzet niet aan, maar wel nam hij erop lijkende bevoegdheden, zoals een vetorecht over de bepalingen van de Senaat. In 27 v. Chr. verleende de Senaat hem bovendien de erenaam Augustus, “verhevene”. Al eerder had hij Imperator, een eretitel voor Romeinse veldheren, aanvaard als voornaam en de familienaam Julius door Caesar vervangen. Nu noemde hij zich Imperator Caesar Divi filius Augustus. De keizertijd wordt hiermee geacht begonnen te zijn: de namen Caesar en Augustus zouden in de familie blijven en uiteindelijk helemaal aan het keizerschap verbonden worden. Toen Lepidus in 13 of 12 v. Chr. in huisarrest overleed kon Augustus ook nog het ambt van Pontifex Maximus of opperpriester aan de lijst toevoegen, wat zijn sacrale macht enorm vergrootte. De maand Sextilis werd in 8 v. chr. omgedoopt tot Augustus en in 2 v. Chr. werd de keizer benoemd tot pater patriae, Vaders des Vaderlands. Ondertussen bleef hij ook werken aan de expansie van het rijk, waarbij stiefzoons Drusus en Tiberius veldtochten in Germania uitvoerden.

Hans Kesting als een charismatische keizer Augustus in ‘Welkom bij de Romeinen’. (Foto: NTR)

Hoewel zijn glorie groeide en groeide, had de keizer nooit een blakende gezondheid gehad. Er moest dus voor een geschikte opvolger worden gezorgd, want zoons had hij niet. Livia had het liefst Drusus of Tiberius als opvolger van haar man gezien, maar de keizer prefereerde een bloedverwant. Augustus’ dochter Julia moest dus zo snel mogelijk trouwen: ze werd uitgehuwelijkt aan haar neef Marcellus, maar die stierf op jonge leeftijd. Generaal Agrippa leek nu de meest voor de hand kandidaat voor opvolging, dus loste Augustus dit op door hem te laten trouwen met de 25 jaar jongere Julia, die hem drie zoons schonk. De oudste twee, Gaius en Lucius, werden door Augustus als opvolgers beoogd en door hem geadopteerd. De derde kleinzoon, Agrippa Postumus, werd pas geboren in 12 v. Chr., na de dood van zijn vader. Het overlijden van de oude Agrippa betekende een ernstig probleem, want Gaius en Lucius waren nog kinderen. Bovendien was Augustus met Agrippa een trouwe assistent verloren. Tiberius leek de meest geschikte kandidaat en werd gedwongen te scheiden, zodat hij met Julia trouwen kon. Augustus hoopte echter nog altijd op opvolging door zijn kleinzoons en zag Tiberius meer als een soort “stok achter de deur”. Blijkbaar wreef hij dit er goed in bij zijn stiefzoon. Het resultaat was een ernstige ruzie in 5 v. Chr., waarna Tiberius al zijn ambten neerlegde en zich mokkend op Rhodos terugtrok. Toen Gaius en Lucius echter op jonge leeftijd overleden bleef Tiberius alsnog de enige reële opvolger, want ook Drusus was al jaren eerder gestorven. In 4 na Chr. kwam het tot een verzoening: Augustus adopteerde Tiberius als zijn zoon, samen met Agrippa Postumus. Tiberius kreeg de bevoegdheden van een tribuun en zette zijn werk in Germania voort, tot ver aan de Elbe. Agrippa ontpopte zich echter tot een humeurige en opstandige jongen, waarna hij onder invloed van Livia werd verbannen naar Planasia (Pianosa).

De beroemde Augustus van Prima Porta, zowel goddelijk als bescheiden.

Ondanks zijn wankele gezondheid bereikte de keizer een hoge leeftijd. Meester in het politieke spel als hij was, had hij de top bereikt en alle anderen buitenspel gezet. Hij had het rijk een nieuwe stabiliteit gegeven en de grenzen ervan opnieuw verlegd. De expansie in Germania bleek tijdelijk en het verlies van drie legioenen in de slag bij het Teutoburgerwoud moet Augustus flink aangeslagen hebben. Toch liet hij een stabiel en groter Romeins Rijk na, met een nieuw staatsbestel dat het nog eeuwen zou volhouden. Maar in 14 na Chr. naderde het einde, toen hij bijna 76 was. Op zijn hoge leeftijd ondernam hij een reis, maar liep op Capri ernstige buikloop op. Hij wist het vasteland nog te bereiken en liet zich naar Nola brengen. In het huis waar zijn vader 71 jaar geleden was gestorven werd hij ondergebracht. Zijn vrouw Livia en een groep hoogwaardigheidsbekleders kwamen hem hier vergezellen. Het was 19 augustus, 50 jaar na de aanvaarding van zijn eerste consulaat. Volgens Suetonius sprak hij de afscheidsrede van een acteur: “En als het u goed bevallen is, klap dan voor het stuk en doe ons allen uitgeleide met applaus.” Had hij immers niet jarenlang allerlei rollen gespeeld? De rol van weldoener, wreker, held, republikein en godenzoon? Ook zei hij: “Zie! Ik trof een Rome aan van klei, en ik laat een maremeren Rome voor u achter.” Augustus’ laatste woorden waren gericht aan Livia: “Livia, leef voort indachtig ons huwelijk. Vaarwel.”

Als keizer woonde Augustus in de Domus Augusti, op de Palatijn.

Zo ging de “redder van de Republiek” heen, na een uitzonderlijk lange regering van wel 40 jaar. Hij was relatief jong aan de macht gekomen en had lang geleefd. Op de Campus Martius in Rome werd hij gecremeerd, waarna zijn as in een groot mausoleum werd bijgezet. De praetor Numerius Atticus verklaarde onder ede dat hij de keizer ten hemel had zien opstijgen, waarna de Senaat hem vergoddelijkte als Divus Augustus, met een tempel tussen het Capitool en Palatijn, onder leiding van 21 priesters die Augustales werden genoemd. Stiefzoon Tiberius volgde hem op, zoals Livia oorspronkelijk gehoopt had. Agrippa Postumus werd op Planasia kort daarna vermoord, mogelijk naar wens van Augustus zelf of op bevel van Livia. Boze tongen zeiden dat Livia de keizer met vergif om zeep had geholpen om haar zoon op de troon te krijgen, maar dat kon evengoed pure kwaadsprekerij zijn. Of zou zij de stervende keizer een snel einde hebben willen geven, bij wijze van euthanasie? Hoe het ook zij, zij leefde voort onder de naam Julia Augusta, maar haar dominante persoonlijkheid zou tot haar dood in 29 na Chr. regelmatig botsen met het ego van Tiberius, die inderdaad geen ideale opvolger bleek.