Tiberius, de tweede keizer van het Romeinse rijk, had een veelbewogen leven en speelt ook een belangrijke rol in de Romeinse geschiedenis van Nederland. Hij was een ambitieuze maar ook koppige man, die slecht om kon gaan met meningsverschillen. Dat zou in zijn laatste levensjaren op een lelijke wijze tot uitbarsting komen.

Tiberius Claudius Nero was op 16 november 42 v. Chr. geboren op de Palatijn in Rome. Zijn vader, die ook Tiberius Claudius Nero heette, was senator en telg van de gens Claudia, een oud patricisch geslacht. Datzelfde gold voor Tiberius’ moeder, Livia Drusilla, die dertig jaar jonger was dan haar echtgenoot en bij de geboorte van haar zoon 16 jaar oud was. Tiberius’ jeugd was behoorlijk roerig, want vader Nero raakte betrokken in burgeroorlogen die volgden op de moord op Julius Caesar. In allerijl moest de familie vluchten, waarbij het gehuil van het twee jaar oude jongetje de familie bijna verried. Toen Marcus Antonius en Octavianus zich hadden verzoend keerde de familie terug naar Rome. Hier werd Octavianus verliefd op Livia, maar haar man reageerde daarop op een buitengewone wijze: hij droeg zijn opnieuw zwangere vrouw over aan Octavianus, alsof hij zijn dochter weggaf! Nero en Livia scheidden en hij gaf haar zelfs een bruidsschat mee. Toen Tiberius 9 jaar was stierf zijn vader en hield de jongen een begrafenisrede vanaf de Rostra van Rome. Nadat Octavianus vanaf 29 v. Chr. alleenheerser was geworden, vergezelde Tiberius zijn stiefvader op diens triomftocht. Op uitzonderlijk jonge leeftijd werd hij al voor allerlei ambten voorgedragen en kreeg hij een rol in militaire zaken.

Vipsiana Agrippina, de eerste echtgenote van Tiberius, van wie hij zielsveel hield. De gedwongen scheiding had ernstige gevolgen voor zijn verhouding met Augustus en andere familieleden.

Ook raakte Tiberius verwikkeld in de lastige opvolgingskwestie van zijn stiefvader, die we nu keizer Augustus noemen. Om de kwestie te vergemakkelijken werd een huwelijk tussen Tiberius en Vipsiana Agrippina, de dochter van Marcus Vipsianus Agrippa, in 19 v. Chr. geregeld. Dit om de familiebanden met Agrippa, Augustus’ schoonzoon en beoogde opvolger, te versterken. Mogelijk had Livia hier de hand in, want zij had ambitieuze plannen voor haar zoons. Tiberius en Agrippina hadden een goed huwelijk en kregen een zoon: Drusus de Jongere. Toen Tiberius’ schoonvader Agrippa in 12 v. Chr. overleed liet hij Tiberius’ stiefzuster Iulia echter als zwangere weduwe met vijf kinderen achter. Hierop besloot Augustus dat Iulia hertrouwen moest en dat Tiberius de meest geschikte kandidaat was. In 11 v. Chr. werd de echtscheiding met Agrippina dan ook bewerkstelligd, tot groot ongenoegen van Tiberius, die erg dol op haar was geweest. Het huwelijk met Iulia was niet half zo goed. Nadat ze een miskraam kreeg groeiden Iulia en Tiberius uit elkaar, terwijl Tiberius nog steeds naar Agrippina verlangde. Toen Augustus ter ore kwam hoe Tiberius zijn ex-vrouw Agrippina op straat huilend achterna had gezeten, verbood hij zijn stiefzoon om Agrippina nog te zien.

Campagnes van Tiberius in Germania. De beoogde provincie kwam nooit van de grond.

In 9 v. Chr. kwam het bericht dat Drusus (de Oudere), de broer van Tiberius, op één van zijn veldtochten van zijn paard was gevallen en een wond aan zijn been had opgelopen. Tiberius spoedde naar Germania en bezocht zijn broer daar in het legerkamp. Na een ziekbed van een maand overleed de nog geen 30 jaar oude Drusus, waarschijnlijk aan infectie, waarmee Augustus zijn allerbekwaamste bevelhebber verloor. Tiberius kreeg nu de taak om het werk van Drusus af te maken en Germania te pacificeren. Dat liet hij zich geen tweemaal zeggen. Bij de uiterst vijandige Sugambren, ten oosten van de Rijn, trad hij hardhandig op door 40.000 bewoners van het gebied onder dwang naar de linkeroever van de Rijn te verplaatsen. Deze mensen vermengden zich rondom het tegenwoordige Xanten met de plaatselijke bewoners tot de Cugerni. Maar het succes in Germania kon zijn relatie met Iulia niet verbeteren. De verhouding met haar kinderen was ook slecht en bijgevolg raakte de relatie met Augustus bekoeld, zeker omdat die Tiberius wel als opvolger had aangesteld, maar er geen geheim van maakte dat dit van de baan zou zijn zodra Iulia’s zoons Gaius en Lucius volwassen zouden zijn. Alle ruzies en de losbandige levensstijl van zijn vrouw moe trok de ongelukkige Tiberius zich in 6 v. Chr. terug op Rhodos, waar hij in alle rust retoriek en filosofie studeerde. Het eenzame verblijf daar, ver van alle politiek, deed hem erg goed. Bovendien kwamen de overspelige uitspattingen van Iulia in 2 v. Chr. publiekelijk aan het licht, waarop Augustus ook besloot dat het zo niet langer kon. Hij regelde een scheiding voor Tiberius en verbande zijn dochter naar het eiland Pandateria, in de Adriatische Zee.

Standbeeld van Tiberius als redenaar op Capri.

Toch duurde het nog zes jaar voor de breuk met Augustus gelijmd werd en Tiberius naar Rome terugkeerde. De ouder wordende Augustus had in de afgelopen jaar zijn twee kleinzoons verloren en moest nu zo snel mogelijk zijn opvolging regelen. De keizer adopteerde zijn stiefzoon, weliswaar niet van harte, maar een betere optie was er gewoon niet. Wel legde hij druk op Tiberius zodat die zijn oomzegger Germanicus, de zoon van wijlen broer Drusus, zou adopteren. Tiberius werd in Rome rijkelijk in de watten gelegd en hervatte zijn carrière. Opnieuw trok hij naar het onrustig geworden Germania, herstelde er wat oude verdragen en hield grootscheepse expedities tot aan de Wezer en de Elbe. Hij bevocht zelfs de Marcomannen in het huidige Bohemen. Een opstand in de Balkan verhinderde hem het werk af te maken en het gezag over Germania werd overgelaten aan zijn zwager Varus, die als civiel gouverneur het bestuur zou romaniseren. Een misrekening, daar het moeilijk doordringbare Germania nog helemaal niet klaar was voor de invoering van Romeins recht. In 9 na Chr. werd Varus en zijn legioenen in een hinderlaag gelokt en uitgeroeid. Toen Tiberius op het horen van dit slechte nieuws in Rome terugkeerde trof hij de stad aan in staat van beleg, zo groot was de schrik. Zo snel hij kon trok hij met drie nieuwe legioenen naar de Rijn en bouwde een flinke verdedigingslinie op de westoever. Bij een strafexpeditie, die hij samen met Germanicus leidde, werd hij bijna door een sluipmoordenaar gedood. Hoewel Tiberius met zijn expeditie weinig bereikte mocht hij in 13 na Chr. alsnog een triomftocht houden. Hij zou niet meer terugkeren naar Germania. Het commando werd overgelaten aan Germanicus.

Ruïne van de Villa Iovis op Capri, waar Tiberius een groot deel van zijn oude dag sleet.

Schoon- en stiefvader Augustus overleed op 19 augustus 14 na Chr. Ongeveer een maand later werd de reeds 55-jarige Tiberius voorgedragen als opvolger van Augustus, waarbij hij voorwendde dat hij dit aarzelend aanvaardde – een flater, want hij speelde de rol van onwillige dienaar van de staat te goed, zodat hij meer verwarring zaaide dan dat hij sympathie oogstte. Desondanks liepen de eerste jaren van zijn regering voorspoedig, maar dat mocht niet duren. Misschien hadden zijn eerdere persoonlijke problemen een voorbode kunnen zijn: de keizer bleek een moeilijke, strenge man die als militair maar weinig geduld had jegens wat hij beschouwde als laksheid. Streng en strak als hij was kwam hij snel in conflict met de Senaat, die hij passief en slijmerig vond. Bovendien had hij zijn hele regering te kampen met republikeinse tegenstanders. Wat betreft Germanicus en Drusus de Jongere was hij wel tevreden over hun werk, maar hij vermeed angstvallig elke vorm van favoritisme. De meer romantisch aangelegde Germanicus bleek een goed militair, maar in 16 na Chr. besloot Tiberius dat het in Germania wel mooi geweest was. Misschien omdat de nieuwe veldtochten te weinig hadden opgeleverd, maar het is ook mogelijk dat Tiberius beducht was voor Germanicus’ populariteitshonger. In 19 na Chr. zou de 33-jarige stiefzoon vrij plotseling overlijden, waarschijnlijk door moord, waar sommigen de hand van Tiberius zelf in zien. Drusus de Jongere werd in 23 na Chr. vergiftigd door Tiberius’ adviseur en rechterhand Seianus, de commandant van de Praetoriaanse Garde, die zelf de troon ambieerde. Alle intriges, ruzies en conflicten maakten dat de ouder wordende keizer zich mokkend terugtrok op Capri, voor de kust van Napels. Volgens Cassius Dio deed hij dit omdat hij de voortdurende bemoeizucht van zijn moeder Livia zat was. Op Capri bracht Antonia minor, de weduwe van zijn broer Drusus, hem op de hoogte van de plannen van Seianus, die in Rome middels schijnprocessen al zijn tegenstanders aan het uitschakelen was. Tiberius was Antonia dankbaar en bracht de konkelende Seianus ter dood. Vervolgens begon hij echter een waar schrikbewind: iedere medestander van Seianus moest eraan geloven. Als nieuw hoofd van de Praetoriaanse Garde stelde hij ene Macro aan, die onmiddellijk net zoveel misbruik van de positie maakte.

In het beroemde werk I, Claudius wordt Tiberius (hier gespeeld door de Britse acteur George Baker) neergezet als een norse figuur die ernaar snakt om geliefd te zijn. Hij benoemt Caligula tot opvolger in de wetenschap dat die een slechtere keizer zal zijn, wat de herinnering aan hemzelf goed zal doen.

De oude keizer kon de klap van Seianus’ verraad niet verwerken en vertrouwde nu bijna niemand meer. Vrijwel elke potentiële tegenstander werd, mede dankzij Macro, aangeklaagd wegens majesteitsschennis. En omdat dit maar een vage aanklacht was kon de majesteitsschennis uit al het denkbare worden afgeleid. Echt populair was Tiberius als keizer nooit geweest, maar nu begon men hem steeds meer als een gevreesde despoot te zien. De paranoia was hem werkelijk om het hart geslagen: hij durfde geen opvolger aan te wijzen uit angst dat deze dan vrijwel meteen vermoord zou worden. Ondertussen was Macro bevriend geraakt met de jonge zoon van Germanicus: Gaius Iulius Caesar, bijgenaamd Caligula. Tiberius zei hierover dat het goed was om de ondergaande zon te verlaten en je naar de opkomende te haasten. Erg gelukkig was hij niet met het idee van opvolging door zijn achterneef, maar veel meer opties waren er ook niet. Uiteindelijk stierf de 79-jarige keizer op 16 maart 37 in Misenum. Het gerucht ging dat Macro, zijn vertrouweling, hem met een kussen had gesmoord zodat Caligula hem kon opvolgen, al was dit waarschijnlijk slechts een roddel. De Senaat weigerde Tiberius te vergoddelijken en het volk van Rome scheen het nieuws van zijn dood als een verlossing te ontvangen. Bij testament was Caligula inderdaad tot zijn opvolger benoemd. Diens regering leek in eerste instantie een hele verademing, maar zou uiteindelijk veel rampzaliger blijken.