De kalender die wij in de zgn. Westerse Wereld gebruiken, is tot op de dag van vandaag de Romeinse. Niet de jaartelling zelf, maar wel de indeling van het jaar in 12 maanden. En juist in dit nieuwe jaar is het wel eens interessant om toe te lichten hoe de indeling van onze kalender nou precies tot stand gekomen is.

De Fasti Capitolini. Fasti is de benaming voor een Romeinse kalender, maar ook voor bepaalde dagen (zie onder).

Volgens de legende zou de Romeinse kalender zijn ingevoerd door niemand minder dan Romulus, de eerste koning van Rome. De kalender zou in die tijd maar 10 maanden hebben gehad, wat meteen verklaart waarom de maanden met een cijfer in hun naam niet corresponderen met hun nummer. Zoals sommige lezers wellicht weten is onze twaalfde maand, december, vernoemd naar het Latijnse cijfer tien, decem. Datzelfde geldt natuurlijk voor september, oktober en november. Ook de vijfde en zesde maand van de Romeinse kalender (onze zevende en achtste) hadden een genummerde naam: quintilis en sextilis. Zes van de tien oorspronkelijke maanden hadden 30 dagen: aprilis, iunius, sextilis, septembris, novembris en decembris. De overige vier maanden, martius, maius, quintilis en octobris hadden er 31. Een kleine rekensom vertelt ons dan ook dat het jaar 304 dagen had, wat aanzienlijk korter is dan ons moderne jaar. Daar staat tegenover dat de winterdagen tussen 31 december en 1 maart blijkbaar niet geteld werden. Uiteraard maakte dat de kalender (die door veel gewone mensen waarschijnlijk niet gebruikt werd) er niet overzichtelijker op.

De Romeinse kalender zou al zijn ingevoerd door de eerste koning, Romulus. Zijn opvolger Numa Pompilius bracht al wijzigingen aan.

De tweede koning, Numa Pompilius, zou dit hebben omgezet in 12 maanden door er ianuarius en februarius aan toe te voegen. Tegelijkertijd werd er van elke maand met 30 dagen een dag afgetrokken, want even getallen zouden volgens Romeins bijgeloof ongeluk brengen. Hierdoor waren er dus 51 winterdagen over die over januari en februari werden verdeeld: beide maanden kregen respectievelijk 29 en 28 dagen. Februari was dus korter om het restje op te vangen, maar gold bovendien als een sobere maand, waarvoor het ongeluksgetal wel toepasselijk was. Nu had de kalender dus 355 dagen. Dat dit aantal dagen niet helemaal klopt met omlooptijd van de Aarde om de zon (en dus met de zonnestanden die men destijds waarnam) is te wijten aan het feit dat het hier “maanmaanden” betrof: hun lengte correspondeerde zo ongeveer met het wassen van de maan. De Romeinse kalender was dus van oorsprong een maankalender.

De Romeinse kalender in Archeon, een reconstructie van de Fasti Antates Maiores, de enige teruggevonden republikeinse kalender.

Week- en dagnummers bestonden in die tijd nog niet. Toch was er een systeem om de dagen bij te houden, aan de hand van enkele maandelijkse rituelen. De eerste dag van de maand werd de Kalendae genoemd, de dag waarop de maand werd afgeroepen. Van oorsprong vielen deze dus op de nieuwe maan. Op de dag van de Kalendae riepen de pontifices, de Romeinse hogepriesters, de maand ritueel af en kondigden aan hoeveel dagen deze zou duren. Na een kort aantal dagen (7 dagen in maart, mei, juli en oktober, 5 dagen in de andere maanden) volgden de Nonae, die oorspronkelijk geacht werden te vallen op het eerste kwartier (eerste halve maan) maar op den duur eigenlijk gewoon 8 dagen voor de Idus vielen. De Idus viel oorspronkelijk dus op volle maan: op de maanden met 31 dagen viel hij op de 15e en in de andere maanden op de 13e. Wat de telling op grond van deze dagen betreft moet men zich overigens niet laten misleiden: er werd niet geteld vanaf de eerste dag van de maand! In plaats daarvan telde men hoeveel dagen het voor de volgende Kalendae, Idus of Nonae was. Men dateerde 15 maart dus als “de Idus van maart”, terwijl vier dagen daarvoor werden gedateerd als “vier dagen voor de Idus van maart”. Dagen na die Idus werden dan gedateerd als “zoveel dagen voor de Kalendae van april”. Dagen als zondag, maandag en dergelijke kwamen niet voor. Wel was er sprake van een soort acht dagen durende “marktweek”, op de kalender aangegeven met de letters A t/m H. De 9e dag gold als marktdag en omdat het aantal dagen in een jaar niet door 8 te delen was, werd er altijd gewoon doorgeteld. De marktdag kon in het ene jaar dus bijvoorbeeld op de A’s vallen en in een ander jaar op de F’s.  Verder waren veel dagen in het jaar aangeduid met een extra F. Dit waren de dies fasti, de dagen waarop recht gesproken mocht worden. Op de dies nefasti, aangeduid met N, waren rechtspraak en andere politieke activiteiten verboden. De dies comitialis, aangeduid met C, was de dag waarop de volksvergadering bijeenkwam.

Fragment van de Fasti Praenestini. De opeenvolgende letters geven de dagen van de marktweek aan.

Het systeem was hiermee natuurlijk nog lang niet volmaakt, nog afgezien van hoe ingewikkeld dergelijke datering is. Zoals gezegd was de kalender afgestemd op de maancyclus en liep hij daardoor niet gelijk met de zonnestanden. Een manier om dit op te lossen deed zich, net als bij ons, aan in de vorm van schrikkeljaren. Maar zoals wel duidelijk zal zijn loopt een maand van 355 dagen veel meer achter op de zonnestanden dan een jaar van 365 dagen. In plaats van een enkele schrikkeldag werd er dan ook om de zoveel tijd een soort schrikkelmaand ingevoerd, een intercalaris (de Romeinse schrijver Plutarchus noemt de maand Mercedonius). Deze extra maand werd om de zoveel tijd na februari ingevoerd, waarbij februari dan weer een dag of vier verloor. De lengte van de intercalaris zelf kon variëren, afhankelijk van over hoeveel dagen er een nieuwe maan zou zijn. Uiteraard maakte dat de kalender er niet ordelijker op. Het verliep te rommelig en zaaide teveel verwarring, maar bovendien was het de Pontifex Maximus die bepaalde of er wel of geen schrikkelmaand kwam. En hoewel dat in de praktijk meestal om het jaar gebeurde, kon de Pontifex, die in feite een Romeinse politicus was, er soms baat bij hebben om het jaar extra op te rekken in het belang van hemzelf of zijn bondgenoten. Julius Caesar kreeg bijvoorbeeld voor elkaar dat het derde jaar van zijn consulaat verlengd werd naar 445 dagen!

“Hoedt u voor de Idus van maart!” De datum werd legendarisch doordat Caesar op die dag in de Senaat vermoord werd. (Vincenzo Camuccini, “Morte di Cesare”, 1798.)

Toch was het de alleenheerschappij van Julius Caesar die orde in de chaos schiep. Het was tegen die tijd al bekend dat een zonnejaar (de omlooptijd van de Aarde) 365¼ dag moest tellen. De Egyptische en Iraanse kalender kwamen daar al erg dicht bij in de buurt. Waarschijnlijk maakte Caesar in 48 v. Chr. in Egypte kennis met deze kalender, waar hij volgens de schrijver Lucanus zou hebben bekendgemaakt dat hij van plan was een nog veel betere kalender te maken. Zijn belangrijkste adviseur in dit project zou volgens Plutarchus Sosigenes van Alexandrië geweest zijn. Het verlengen van het jaar 46 v. Chr. (het jaar 708 Ab Urbe Condita, “vanaf de stichting van de stad”, de Romeinse jaartelling) paste uiteraard handig in dit project. Het zou het “laatste jaar van verwarring” geweest zijn. Zo kwam 1 januari uit op een datum die volgens de astronomen het meest klopte met hoe de kalender zou moeten lopen, en werd dit de eerste dag van het jaar volgens de officiële jaartelling. Het jaar kreeg 365 dagen, met elke vier jaar een schrikkeldag. Maart, mei, quintilis, september, november en januari kregen 31 dagen, de rest 30. Uitzondering bleef februari, dat nu 28 dagen telde en de eventuele schrikkeldag. De marktweek werd van 8 naar 7 dagen ingekort (waarna Constantijn de Grote er in 321 de moderne week van maakte). Dit was de Juliaanse kalender.

De gekke keizer Commodus wilde alle maanden in het jaar naar zichzelf vernoemen. Hij nam hier zelfs twaalf nieuwe namen voor aan.

Ironisch genoeg stierf Caesar zelf op een gemakkelijk te onthouden datum van de Romeinse kalender: hij werd op de Idus van maart 710 AUC (15 maart 44 v. Chr.) vermoord in de Senaatsvergadering. Nog hetzelfde jaar werd de maand quintilis omgedoopt tot Iulius, oftewel juli, naar de geslachtsnaam van de dictator. Dat sextilis in 8 na Chr. werd hernoemd naar keizer Augustus zou volgens sommige wetenschappers te maken hebben met een laatste hervorming: het schrikkeljaar zou door een misverstand in eerste instantie niet op het vierde maar op het derde jaar geplaatst zijn, wat keizer Augustus in 4 na Chr. zou hebben laten verhelpen. De vernoeming naar Augustus verklaart in elk geval wel waarom zowel juli als augustus 31 dagen hebben: Augustus kon qua aantal dagen uiteraard niet onderdoen voor Julius Caesar, laat staan een ongelukkig even aantal dagen hebben. Dat hij hiervoor de een dag van het 29 dagen tellende februari zou hebben afgehaald is een bekend verhaal, maar dit is zeer onwaarschijnlijk. De maand telde al 28 dagen onder Numa Pompilius. Wel werden de maanden na augustus in volgorde van 30 en 31 dagen aangepast. Men had uiteraard ook een andere maand kunnen kiezen, maar volgens Macrobius koos men de maand sextilis omdat Augustus in deze maand grote overwinningen op zijn tegenstanders had behaald. Verder zijn er nooit meer maanden naar Romeinse keizers vernoemd of zijn de vernoemingen nooit in stand gebleven. Nero probeerde in 65 na Chr. de maanden april, mei en juni respectievelijk Neroneus, Claudius en Germanicus te noemen, allemaal naar hemzelf. Ook keizer Domitianus trachtte maanden naar zichzelf te noemen, waarbij september Germanicus en oktober Domitianus zou worden. Tiberius en Antoninus Pius wezen allebei het aanbod om de maand september naar zich vernoemd te krijgen zelfs af. De megalomane keizer Commodus nam zelfs twaalf nieuwe namen aan, met het bizarre plan om elke maand in het jaar één van die namen te geven.

Paus Gregorius XIII zette de puntjes op de i door de Juliaanse kalender te laten hervormen.

In Oosterse en Orthodoxe kerken is de Juliaanse kalender nog altijd in gebruik voor de feestdagen. Deze kalender loopt inmiddels echter nadrukkelijk achter op degene die wij gebruiken, want er was nog een klein verschil van enkele minuten met het astronomische jaar. Dit verschil was zo klein dat het gemakkelijk over het hoofd gezien werd, maar dat het in de loop der eeuwen enkele dagen verschil opleverde. Paus Gregorius XIII liet in 1582 de fout herstellen en liet dat jaar 15 oktober op 4 oktober volgen – er was besloten te rekenen vanaf het Concilie van Nicea (325 na Chr.) in plaats vanaf het begin van de jaartelling. Sindsdien zijn de jaren die door 100 deelbaar zijn (zoals 1800 en 1900) geen schrikkeljaar, maar de jaren die door 400 deelbaar zijn (zoals het jaar 2000) weer wel. Daardoor is de Juliaanse kalender de laatste eeuwen nog drie dagen meer gaan achterlopen op de Gregoriaanse. Het duurde overigens ook nog een poos voordat deze in veel landen werd aangenomen. Nederland zelf was één van de eerste: in 1582 nam de regering van de Republiek der Verenigde Nederlanden de Gregoriaanse kalender in gebruik. Ook ging Nederland in 1583 over op de 1e januari als eerste dag van de maand, want ook dat was nog lang geen vanzelfsprekendheid. Ondanks Caesars hervorming duurde het bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk nog tot 1752 voor men 1 januari weer als officieel begin van het jaar aannam, waar men tot die tijd 25 maart (9 maanden voor kerst) hanteerde. En dat gaf bij internationale correspondentie uiteraard de nodige verwarring…