In de keizertijd kende het Romeinse rijk een grote hoeveelheid invloeden van allerlei verschillende volkeren en culturen in en om het rijk. Ook op godsdienstig terrein. Naast de klassieke “Romeinse” goden (die al sterk beïnvloed waren door of direct overgenomen van de Griekse) werden er dus ook veel goden geïmporteerd, van wie de Perzische Mithras misschien wel de bekendste is. De naam Mithras gaat mogelijk terug op Mithra, een Perzische zonnegod die tevens als yazata (soort engel) een belangrijke rol speelt in het nog altijd bestaande Zoroastrisme, waarin hij een schepping of zelfs reïncarnatie van de grote Ahura Mazda is. Mithra wordt al rond 1400 v. Chr. genoemd in een vredesverdrag tussen de Hettieten en hun buren de Mitanni. Mithra lijkt ook verwant aan de Vedische god Mitra, die nog altijd een zonnegod is in het Hindoeïsme.

De Perzische Mithra en de Seleucidische (Helleense) koning Antiochius XIII. De Helleense invloed blijkt uit de Phrygische “smurfenmuts”.

Toen Alexander de Grote een imperium in het Midden-Oosten veroverde kwam de Hellenistische wereld in nauwer contact met de Perzische cultuur. In het oostelijk Middellandse Zeegebied bleef de Hellenistische invloed sterk, terwijl de plaatselijke culturen hiermee vermengd raakten. Tegen de tijd dat de Romeinen het gebied veroverden was het Mithraïsme dan ook al aardig in opkomst in deze streken en vond het uiteindelijk zijn weg naar Rome. Het Mithraïsme had eigenlijk nog het meest weg van een soort geheimzinnige cultus of sekte. De erediensten van Mithras vertonen zelfs een paar opvallende overeenkomsten met het vroege christendom. Er was echter geen sprake van een heilig geschrift, zodat er maar weinig van de inhoud van dit geloof bekend is. Wel weten we dat alleen mannen lid van de cultus mochten worden en dat zij zeven stadia van initiatie moesten doorlopen, zoals een proef waarbij je een paar uur in een sarcofaag door moest brengen, op een steenkoude vloer nabij een gloeiend heet vuur. Pas na deze riten mocht men deelachtig gemaakt worden in de geloofsgeheimen of “mysteriën“. De ingewijden noemden zich de syndexioi, wat zoveel betekent als “zij die elkaars hand schudden”. Ook de syndexioi ondergingen soms opvallende riten. Een zeer beruchte rite was degene waarbij de syndexioi plaatsnamen onder een rooster, waarboven een stier geslacht werd, opdat zij net als Mithras zouden baden in het bloed van een stier.

Mithrasreliëf uit de buurt van Rome. Op de ene zijde de tauroctonie, onder toezicht van Sol. Op de andere kant zitten Mithras en Sol (met stralenkrans) aan tafel.

Het Mithraïsme kan dus met een “geheime club” worden vergeleken. Of met bijvoorbeeld de vrijmetselarij. Zeldzaam was de godsdienst zeker niet. Overal in het rijk zijn mithraea teruggevonden: de geheimzinnige ondergrondse tempels van de cultus. Het lijkt er zelfs op dat Rome het centrum van de cultus was. In de Mithras-tempels zijn vaak afbeeldingen van de god aangetroffen, meestal met een beeld of reliëf van Mithras die in samenwerking met een slang, hond en schorpioen een grote stier doodt: de “tauroctonie“, die in een grot zou hebben plaatsgevonden (wat de ondergrondse positie van de tempels verklaart). Andere afbeeldingen tonen de geboorte van Mithras uit een rots, of hoe hij na de stierenslacht aan de bankettafel zit met Sol, de Romeinse zonnegod. De tauroctonie, vaak door Sol gadegeslagen, staat echter altijd in het middelpunt en is ook cruciaal in het onderscheid tussen de Romeinse en Perzische variant van de god: er is namelijk niets dat erop wijst dat Mithra ook maar iets met een stier te maken had. Theorieën over wat deze stierenslacht nou precies betekent lopen dan uiteen, tot vermoedens aan toe dat de Romeinse Mithras eigenlijk alleen in naam overeenkwam met Mithra. Toch toont Mithras nog wel een connectie met de zon, door zijn band met Sol. Op afbeeldingen draagt de god vaak de pileus, de Phrygische puntmuts die symbool van de vrijheid was. Vaak wordt hij vergezeld door de toortsdragende tweelingbroers Cautes en Cautopates, waarbij de laatste altijd zijn toorts omlaag houdt.

Het sombere mithraeum van Ostia.

Waarschijnlijk is de populariteit van Mithras, die vooral onder de militairen erg groot was, te wijten aan zijn verwantschap met de zonnegod. In elk geval heeft het er veel van weg dat het Romeinse Mithraïsme vrij bewust is gecreëerd in Rome, zij het onder een sterke invloed van de Perzische mythologie, waarna het door het rijk verspreid raakte. Ook in Germania Inferior bestonden heiligdommen voor Mithras. Op de Nijmeegse Hunnerberg, waar van 70 tot 104 een compleet legioen zat, moet er een soort centrum voor de cultus geweest zijn, al zijn er bij Elfrath en Keulen veel concretere sporen gevonden.Tijdens de regering van Antoninus Pius en zijn opvolger Marcus Aurelius (138 t/m 180 na Chr.) kreeg de cultus in relatief korte tijd meer en meer leden. in de 3e eeuw werd Mithras zelfs populairder dan ooit. Dit was de periode waarin de Romeinse zonnegod, versmolten met de Phoenicische El Gabal tot Sol Invictus, ook steeds belangrijker werd. Naarmate de cultus in populariteit groeide ontstonden er ook overeenkomsten met andere “buitenlandse” cultussen. Het is bekend dat vanaf 274 het geboortefeest van Sol Invictus werd ingesteld rond de zonnewende, dus op 25 december. Volgens sommige historici zou 25 december op eenzelfde manier zijn aangemerkt als geboortedag van Mithras, wat men in de 3e eeuw ook regelmatig hoorde over goden als Osiris en Bacchus. Dit heeft zelfs geleid tot de bewering dat het christendom tal van kern-elementen rechtstreeks van godsdiensten als het Mithraïsme zou hebben afgekeken. Toch zijn niet alle vergelijkingen even sterk gefundeerd. Het lijkt er bij nader inzien op dat 25 december toch meer aan Sol Invictus dan aan Mithras verbonden was. Wel klaagde Justinus de Martelaar tijdens de 2e eeuw dat de mithraïsten de christelijke communie (het nuttigen van heilig brood en wijn) zouden kopiëren. Volgens sommige verhalen zou Mithras ook uit een maagd geboren zijn, al zijn andere versies meer in overeenstemming met de geboorte van de Perzische Mithra, uit een rots.

Museumpark Orientalis (Heilige Landstichting) bevat een reconstructie van een mithraeum.

Hoe het ook zij, begin 4e eeuw lijkt de cultus stilletjes verdwenen uit het Romeinse rijk. Hoe, wanneer en waarom dit precies gebeurd is, is een nog groter mysterie dan de cultus zelf. Het is niet onwaarschijnlijk dat het toch wel erg geheimzinnige Mithraïsme als “speciale club” had ingeboet, ten gunste van het meer open christendom. Aan de Rijngrens lijkt de cultus tegen die tijd echter ook verdwenen te zijn, terwijl het christendom hier in de Romeinse tijd nog amper aanhang kende. Wie weet wat er gebeurd is…