Op 18 maart 37 na Chr. werd Gaius Iulius Caesar tot keizer uitgeroepen door de Senaat. Julius Caesar? Die was toen toch al 81 jaar dood? Dat klopt. Het betreft hier een naamgenoot, de kleinzoon van de beroemde veldheer Drusus en de zoon van Germanicus. Zowel zijn vader als grootvader staan bekend om hun veldtochten in Germania, wat de erenaam Germanicus ook wel aantoont. De toekomstige keizer was al als peuter in het militaire kamp te zien was, in een speciaal op kindermaat gemaakte uitrusting, compleet met twee kleine caligae, stevige, met noppen beslagen legersandalen. De soldaten vonden dat zo’n koddige aanblik dat ze het jongetje Caligula noemden: “soldatenschoentje”. Het was een bijnaam die Gaius, naarmate hij ouder werd, steeds minder waarderen kon. Waarschijnlijk werd de naam tijdens zijn regering nog nauwelijks gebruikt (hij dient vooral ter onderscheid), maar het gebruiken van de bijnaam die de keizer zo haatte zou vast niet verstandig geweest zijn. Caligula is namelijk één van de beruchtste keizers die Rome ooit heeft gehad. Zijn regering duurde maar kort: nog geen vier jaar lang. De Romeinse geschiedschrijvers zeiden dat hij krankzinnig en bloeddorstig was en Suetonius sprak zelfs van een “monster“. Was het echt zo erg?

Van deze marmeren buste van Caligula zijn de kleuren hersteld. De opvallende gelaatstrekken geven een sterk beeld van zijn vermoedelijke uiterlijk.

In 19 na Chr., toen Gaius 7 was, stierf zijn vader Germanicus. Mogelijk werd Germanicus vergiftigd in opdracht van zijn eigen oom keizer Tiberius, die Germanicus als een politiek mededinger was gaan zien. Gaius’ moeder Vipsania Agrippina keerde met haar zes kinderen naar Rome terug, maar raakte daar verwikkeld in een web van intriges en conflicten met Tiberius. Tiberius weigerde Agrippina te laten hertrouwen, uit angst dat een nieuwe echtgenoot een bedreiging voor hem zou zijn. In 29 na Chr. liet hij Agrippina en haar oudste zoon Nero Iulius Caesar verbannen naar een eiland, waar beide zouden sterven. Het gevolg was dat Gaius en zijn zuster praktisch in gevangenschap leefden, wat uiteraard niet bepaald bijdroeg aan een stabiele jeugd. Eerst werd Gaius ondergebracht bij zijn overgrootmoeder Livia, de moeder van de keizer. Die stierf echter hetzelfde jaar nog, waarna Gaius naar zijn grootmoeder Antonia werd gestuurd. In 30 na Chr. werd ook Gaius’ andere broer, Drusus Iulius Caesar, gevangengezet. Gaius zelf bleef echter op verrassende wijze gespaard door de op leeftijd rakende keizer. In het jaar 31 nodigde Tiberius de jongen zelf uit op Capri, waar de keizer op dat moment al vijf jaar woonde in onmin met de Senaat. Gaius was verstandig genoeg om te beseffen hoe gevaarlijk zijn paranoïde oudoom was, en slaagde erin al zijn persoonlijke wrok keurig te verbergen. En met succes. Hij kreeg diverse eretitels van Tiberius en werd uiteindelijk zelfs samen met Tiberius’ kleinzoon Tiberius Gemellus tot erfgenaam benoemd. Tiberius stierf op 16 maart 37. Twee dagen later ging de Senaat akkoord met de opvolging door Gaius. Gemellus kon voorlopig mooi naar de keizerstitel fluiten, maar werd wel als zoon en opvolger geadopteerd.

Caligula en zijn vader Germanicus, beide afgebeeld op weerszijden van een aureus.

Bij Caligula’s intrede in Rome was het volk euforisch. Voor een deel omdat hij de zoon was van de populaire Germanicus, voor een deel puur omdat hij Tiberius niet was. Hij nam meteen diverse hooggewaardeerde beslissingen, zoals het schenken van een bonus aan de troepen, het herroepen van Tiberius’ hoogverraadprocessen en het houden van spectaculaire gladiatorenspelen. Ook kwam hij op voor mensen die slachtoffer waren geworden van het matig functionerende belastingstelsel. Het leek een hele verademing. Maar toen, in oktober, werd de jonge keizer ziek. Hij genas weer, maar tegelijkertijd leek er een vreemde omslag te hebben plaatsgevonden. Was het eerste jaar van zijn regering gunstig en mild geweest, nu viel daar nog maar weinig van te merken. De geschiedschrijvers spreken na de inzinking ineens van een karakter dat gekenmerkt wordt door buitengewone sadistische wreedheid, evenals over allerlei extravagant gedrag en perverse seksualiteit. Eenieder die als potentiële bedreiging werd gezien kon rekenen op verbanning of de doodstraf, vaak genoeg zonder enige vorm van een eerlijk proces. Ook Gemellus werd geëxecuteerd, evenals de keizers schoonvader en zwager. Alleen de schuchtere en spastische oom Claudius liet hij in leven, meer uit leedvermaak dan uit medelijden. Macro, de Praetoriaanse prefect die Caligula op Capri had gesteund en een dankbare hulp bij de machtsovername was geweest, hield het ook niet lang vol. De prefect van Egypte was op dat moment in ongenade gevallen en Caligula gaf de positie hierop in 38 na Chr. aan Macro, zodat deze geen machtsfactor aan het hof meer zou vormen. Toen hij op het punt stond om in Ostia in te schepen werd Macro alsnog gearresteerd, waarna hij zelfmoord pleegde.

John Hurt speelt een gestoorde Caligula in de de tv-serie I, Claudius (1976) waarin de keizer sociopaat blijkt en onder meer travestie en incest bedrijft.

De vraag is vooral wat Caligula bezielde en waarom hij ineens zoveel wreder was geworden. Had zijn inzinking hem krankzinnig gemaakt, zoals meerdere Romeinse schrijvers menen? Een meer nuchtere verklaring is dat zijn ziekte hem aan zijn sterfelijkheid had herinnerd, al dan niet in combinatie met de aanname dat er vergif in het spel kon zijn geweest, zodat Caligula nu wilde afrekenen met iedereen die hij niet vertrouwde. Het hierbij genoemde sadisme kan een teken zijn dat de grote hoeveelheid macht die de jonge keizer plotseling had gekregen hem naar het hoofd was gestegen. Vaststaat dat Caligula de grenzen van zijn macht onbeperkt probeerde te maken en lak had aan het concept dat de keizer of princeps een soort eerste onder gelijken was. Dit blijkt ook uit zijn conflict met de Senaat. Juist doordat Tiberius zich in zijn laatste 13 jaar uit Rome had teruggetrokken, was de Senaat er waarschijnlijk aan gewend geraakt om het rijk zelf te besturen. Het schrikbewind dat Tiberius had laten uitvoeren had bovendien een aantal van zijn voorstanders in de Senaat het leven gekost. Caligula raakte in 39 op zijn beurt in een scherp conflict met de Senaat. Hij herlas de verslagen van de hoogverraadprocessen en kwam tot de conclusie dat diverse van de gehoorde senatoren onbetrouwbaar leken. Hierop hervatte hij de processen, verving de consul en liet diverse senatoren ter dood brengen. Anderen werden vernederd door hen bijvoorbeeld naast zijn strijdwagen te laten rennen. Een reactie kon niet uitblijven. Hetzelfde jaar nog werden enkele moordaanslagen verijdeld.

Caligula wilde zichzelf neerzetten als een god op Aarde. Op deze camee is hij afgebeeld in Hellenistisch kledij, net zoals de Romeinse goden. Naast hem zit de godin Roma, symbool van Rome.

Nieuwe moordaanslagen maakte de keizers paranoia en zijn pogingen om zijn macht uit te bouwen er uiteraard niet minder op. De monarchie, die onder het Principaat was verhuld achter de façade van de Romeinse republiek, mocht van Caligula veel openlijker zijn. Hij wilde de staat meer in stijl van de theocratische koninkrijken in het Nabije Oosten en het Oude Egypte. In het openbaar begon de keizer zich uit te dossen als Hercules, Apollo, Mercurius of zelfs Venus. In de tempel van Castor en Pollux stelde hij zich meerdere malen als een god voor aan de mensen. Meerdere malen liet hij zich met Jupiter gelijkstellen en tempels voor zichzelf bouwen. Maar ook liet hij de hoofden van godenbeelden in diverse tempels vervangen door zijn eigen hoofd. Het liefst wilde hij in Egyptische stijl met de zon vergeleken worden als Neos Helios, zoals de farao’s zonen van Ra waren geweest. In Egypte liet Caligula munten slaan waarop hij inderdaad op die wijze werd afgebeeld. Nu was vergoddelijking van keizers uit het Principaat niet ongewoon – voor Caligula’s regering was Augustus als vergoddelijkt en nog voor de keizertijd was de eer aan Julius Caesar te beurt gevallen – maar doorgaans gebeurde dit pas na hun dood. Caligula liet zich als een levende godheid behandelen, zelfs door senatoren.

Gijs de Lange speelt een knotsgekke Caligula met paard Inctitatus in Welkom bij de Romeinen (NTR). Zijn opvallend harige uiterlijk verwijst naar enkele doodvonnissen naar aanleiding van opmerkingen over zijn lichaamsbeharing. Toch zal hij geen baard hebben gedragen omdat dit in zijn tijd absoluut geen mode was.

Caligula’s waanzin zou volgens de traditionele verhalen ook blijken uit zijn mislukte tocht naar Brittannië, waarbij zijn manschappen opdracht kregen om op het strand van Gallië (vermoedelijk bij Katwijk) schelpen te zoeken die als oorlogsbuit meegenomen werden. Verder werden er pijlen in de zee geschoten, en zou hij in Rome een triomftocht voor zijn overwinning op de oceaan hebben gehouden. Traditioneel wordt dit afgedaan als bewijs van zijn krankzinnigheid, maar er zijn ook verklaringen die minder kort door de bocht zijn. Een vrij gangbare interpretatie is dat Caligula zijn troepen op deze wijze wilde vernederen, daar zij geweigerd hadden hem te volgen. Een meer modernere interpretatie is dat het nog niet om een werkelijke invasie van Brittannië ging, maar om een oefening ter voorbereiding hiervan, waarbij het symbolisch bevechten van de zee wellicht een godsdienstig ritueel was. Soms meent men zelfs dat het woord “zeeschelpen” zou staan voor veroverde bootjes (wat op de bestrijding van zeerovers kan wijzen) of op buitgemaakte slavinnen. Als Caligula daadwerkelijk in het tegenwoordige Nederland is geweest, heeft hij vermoedelijk opdracht gegeven tot de bouw van enkele kampementen, zoals Praetorium Agrippina (Valkenburg, ZH).

Kunstwerk “Brittenburg” te Katwijk, ter herdenking van Caligula’s mogelijke aanwezigheid hier.

Zijn plannen om Brittannië te veroveren hingen mogelijk wel samen met eerzucht, net zoals zijn verovering van Mauretanië ook niet echt noodzakelijk was. De keizer lijkt in deze opzichten dus eerder megalomaan dan krankzinnig, omdat de macht hem zoals gezegd naar het hoofd steeg. Naarmate zijn regering voortduurde begon hij ook steeds vaker mensen om kleinigheden ter dood te brengen, soms praktisch zonder reden, gewoon omdat het kon. Zo hield hij de schrik er bovendien wel in. Als spelen in een circus hem verveelden bij gebrek aan een misdadiger gaf hij soms opdracht om mensen uit het publiek voor de wilde dieren te gooien. Verder zou hij hebben opgeschept over hoe hij met andermans echtgenotes seks zou hebben gehad en geld hebben verspild aan allerlei onbelangrijke zaken. Sommige bronnen beweren zelfs dat hij het paleis in een bordeel veranderde en Suetonius en Cassius Dio beschuldigen Caligula van incest met zijn zussen, die hij zou hebben geprostitueerd. Het beroemdste verhaal blijft echter hoe hij van plan zou zijn geweest om zijn paard Incitatus tot consul te benoemen – hij schijnt het dier op zijn minst priester gemaakt te hebben. Toch wordt dit door moderne historici, als het al waar gebeurd is, soms eerder als een teken van cynisme dan van waanzin beschouwd. Caligula zou in die interpretatie met dit spottende gebaar een lange neus naar de Senaat hebben willen maken om te tonen dat zijn positie de enige was die er echt toedeed. Een kanttekening bij al deze bizarre verhalen is dat slechte en impopulaire keizers na hun dood vaak van losbandigheid en immoraliteit worden beschuldigd, waarbij de verslagen niet door ooggetuigen zijn opgeschreven. Het is dus ook mogelijk dat het gaat om laster of om anekdotes die in de loop der jaren flink waren aangedikt.

In de film Caligula uit 1979 worden de nogal aangedikte verhalen over de wreedheid en perversiteit van de keizer (gespeeld door Malcolm McDowell) zo mogelijk nog extremer uitgewerkt. De film werd door recensenten dan ook neergesabeld, maar kreeg daardoor juist een cultstatus.

Uiteindelijk waren het toch zijn wreedheid jegens de senatoren en zijn machtszucht die zijn einde op gang bracht. Diverse samenzweringen waren al voortgekomen uit zijn schrikbewind, maar in het jaar 40 kwam de druppel die de emmer deed overlopen. De megalomane keizer kondigde aan in Alexandrië te gaan wonen, waar hij tenminste als een levende god behandeld zou worden, gelijk een farao. Dat zou het einde van Rome als machtscentrum van het rijk hebben betekend. In januari 41 werd Caligula vermoord door enkele leden van de Praetoriaanse Garde, terwijl hij in de gangen onder het paleis een groep acteurs ontmoette die een spel zouden opvoeren ter ere van de keizer. Officier Cassius Chaerea en twee andere Praetorianen staken de 29-jarige keizer dood, wat Suetonius vergelijkt met de moord op Caligula’s naamgenoot, Julius Caesar. Daar de laatste geen keizer was, was Caligula de eerste Romeinse keizer van wie we zeker weten dat hij door moord aan zijn einde kwam. Meerdere senatoren en leden van de hofhouding waren in de moord betrokken. De loyale Germaanse lijfwachten van Caligula werden echter gek van woede toen zijn hun heer vermoord zagen worden, en vielen blindelings niet alleen de moordenaars maar ook toevallige voorbijgangers aan. De samenzweerders hadden gehoopt nu de Romeinse republiek te kunnen herstellen, maar zover kwam het niet. Ondanks verwoede pogingen van Chaerea stond het leger nog altijd achter het idee van het keizerschap en het volk van Rome eiste vergelding voor de moord. De moordenaars reageerden door naar het paleis te gaan, waar zij Caligula’s (vierde en laatste) echtgenote Milonia Caesonia doodstaken en zijn 1-jarig dochtertje Julis Drusilla op brute wijze ombrachten door haar met haar hoofd tegen de muur te slaan. Maar een soldaat genaamd Gratus had de doodsbange oom Claudius achter een gordijn ontdekt, waarna een groep Praetorianen hem het paleis uit smokkelde en hem in hun kamp in veiligheid brachten. De Praetorianen beseften bovendien dat als het keizerschap zou worden afgeschaft, de Garde zou worden opgeheven en zij hun bevoorrechte positie zouden verliezen. Claudius werd prompt tot keizer uitgeroepen.

De in 2008 ontdekte cryptoporticus onder het Palatijn waar de moord op Caligula plaatsvond.

De Romeinse elite was verlost van een tiran. Let wel, de elite. Wanneer we het leven van Caligula onder de loep nemen lijkt het erop dat hij bij het gewone volk en het leger tot op de dag van zijn dood erg populair was. Caligula was blijkbaar vooral een gevaar voor mensen met een machtspositie zoals senatoren, hovelingen en officieren, die altijd een mogelijke bedreiging voor hem konden vormen. Verdere verhalen over krankzinnigheid en zedeloos gedrag zijn vermoedelijk erg aangedikt om zijn onbekwame bestuur te benadrukken. Want het staat vast dat Caligula een schrikbewind voerde en met geld smeet. Caligula’s waanzin staat dus niet zonder meer vast, met uitzondering van zijn grootheidswaan. Maar zelfs dat laatste is misschien te verklaren uit een angst voor zijn eigen veiligheid en machtspositie, waar zijn wreedheid ook uit voortgekomen kan zijn. Opvallend is dat de wreedheid lijkt te beginnen na zijn ziekte, alsof de herinnering aan zijn sterfelijkheid hem paranoia had gemaakt. Bovendien is een god onsterfelijk. Misschien waren zijn angst voor de dood en zijn labiele persoonlijkheid ontstaan in zijn nogal onveilige jeugd, waarin hij omgeven werd door intriges en gevaren. Een trauma wellicht?