Hij was de laatste Adoptiefkeizer en geboren als Marcus Annius Catilius Severus, op 26 april 121. Hoewel hij als Adoptiefkeizer geen bloedband had met zijn voorganger, was hij wel een neefje van keizerin Faustina de Oudere, wat hem schoonfamilie van keizer Antoninus Pius maakte. Al bij het aantreden van Antoninus Pius stond Marcus’ toekomst als keizer vast, maar onder hem zouden, door factoren waar hijzelf weinig grip op had, de moeilijkheden beginnen die achteraf vaak als de eerste tekenen van verval van het Romeinse rijk worden gezien. Onder Marcus Aurelius zou de Gouden Eeuw van Rome langzaam verbleken.

Lucius Verus. De pleegbroer en medekeizer van Marcus Aurelius. Hoewel hij net als Marcus een goed bestuurder was, hield hij er een veel minder bescheiden levensstijl op na. (Musée du Louvre)

Marcus’ vader heette Marcus Annius Verus, de naam die Marcus later zelf ook aan zou nemen. Vaderlief kwam echter vroeg te overlijden, zodat Marcus een groot deel van zijn jeugd door zijn grootvader werd opgevoed. Op zijn 15e werd hij verloofd met Ceionia Fabia, de dochter van Hadrianus’ geplande troonopvolger Lucius Aelius Caesar. Waarschijnlijk had Hadrianus deze verloving zelf laten regelen om zo de opvolging voor meerdere generaties veilig te stellen. Toen Marcus 17 was stierf Aelius echter onverwachts. Hadrianus moest zijn plannen herzien en maakte Marcus’ aangetrouwde oom, Antoninus Pius, tot zijn opvolger. Daarbij eiste de keizer echter wel dat de 51-jarige Antoninus, die geen zoons had, zijn eigen opvolging alvast veilig zou stellen. Marcus werd door Antoninus geadopteerd, samen met Lucius Ceionus Commodus, de zoon van Aelius. Of de adoptie van Marcus net als die van Lucius onder druk van Hadrianus gebeurde blijft onduidelijk – gezien het verwantschap met Faustina de Oudere zou Antoninus ook zelf op het idee kunnen zijn gekomen. De levensmoede Hadrianus stierf in elk geval nog hetzelfde jaar, maar niet alvorens voor elkaar gekregen te hebben dat de Senaat een uitzondering maakte voor Marcus zodat hij voor zijn 24e al quaestor kon worden. Antoninus werd keizer en maakte Marcus en Lucius zijn officiële opvolgers. Voortaan noemden zij zich respectievelijk Marcus Aelius Aurelius Verus en Lucius Aelius Aurelius Commodus.

De Engelenburcht in Rome, oorspronkelijk het mausoleum waar de as van Hadrianus, Antoninus Pius en Marcus Aurelius werden bijgezet. De urnen gingen verloren in 410, toen de Visigoten de stad plunderden.

Marcus’ toekomst bleef met deze bepalingen verzekerd en in 139 kreeg hij de officiële titel van Caesar oftewel onderkeizer toebedeeld. Zijn verloving met Ceionia werd echter vrijwel meteen verbroken: in plaats daarvan zou Marcus trouwen met zijn nicht en stiefzus, Faustina de Jongere, de dochter van Antoninus Pius en diens vrouw. Zo bleef er toch sprake van een hechte, Antonijnse dynastie. Het huwelijk vond plaats in 145. Ofschoon Marcus en Faustina dertien kinderen kregen, overleed meer dan de helft al op jonge leeftijd. Van alle zoons bleef alleen Lucius Aurelius Commodus (geboren in 161) in leven. Marcus kreeg onder Antoninus’ voogdijschap een goede opleiding en carrière, al zat hij rond zijn 25e niet lekker in zijn vel en voelde hij maar weinig interesse voor zijn studie in rechtsgeleerdheid. In plaats daarvan begon hij zich voor het eerst te richten op filosofie, tot afkeer van zijn voornaamste leermeester Fronto. De 9 jaar jongere Lucius hield zich als student het meest bezig met poëzie en redevoeringen, om in 153 zijn politieke loopbaan te beginnen. In tegenstelling tot Marcus was zijn enige titel “zoon van de keizer”. Hij hield zich minder bezig met het bestuur en was erg dol op allerlei sporten, met name worstelen en jagen. Ook ging hij graag naar de spelen en gladiatorengevechten kijken. Marcus’ band met Antoninus Pius was veel nauwer, wat wel blijkt toen deze hem in zijn laatste jaren Praetoriaans prefect maakte en veel bestuurlijke taken aan hem uitbesteedde. Antoninus Pius was toen al erg oud en zwak; zijn plan om Marcus en Lucius in 161 samen consuls te maken doet vermoeden dat hij het einde voelde naderen.

De Zuil van Marcus Aurelius op de Piazza Colonna in Rome, ter ere van zijn overwinningen bij de Donau. De zuil is duidelijk geïnspireerd door die van Trajanus. Zoals daar sinds 1588 Sint-Petrus bovenop staat, is Marcus Aurelius op zijn zuil vervangen door Sint-Paulus.

Op 7 maart 161 stierf Antoninus Pius. Marcus had hierop in feite alle touwtjes in handen en werd door de Senaat al snel als Augustus en Imperator erkend, om kort daarna ook Pontifex Maximus te worden. Marcus zou aarzelend hebben gereageerd, waarschijnlijk uit angst voor deze grote machtspositie, maar zijn Stoïcijnse opleiding maakte dat hij het keizerschap ook als zijn plicht zag. Dat blijkt ook uit het feit dat hij de wens van Hadrianus (voor wie hij in zijn werken geen persoonlijke affectie toont) respecteerde door te eisen dat Lucius dezelfde titels en bevoegdheden moest krijgen. Marcus regeerde nu samen met zijn pleegbroer Lucius, die zijn eigen cognomen verwierp en dat van Marcus’ familie aannam. Ook werd hij onmiddellijk verloofd met Marcus nog 11-jarige dochter Annia Lucilla. Zo had het Romeinse rijk voor het eerst twee keizers die gezamenlijk regeerden: Marcus Aurelius en Lucius Verus. Wel lag in de praktijk de meeste macht nog steeds bij Marcus, waarbij Lucius toch meer als zijn rechterhand optrad. Een voordeel was dat de taken in elk geval verdeeld kon worden en het keizerlijke duo bleek in elk geval zeer populair bij de bevolking. Dit door hun relatief bescheiden voorkomen en hun tamelijk liberale bestuur, waarbij kritische geluiden niet op autoritaire wijze bestreden werden.

Camee van Lucius Verus en Marcus Aurelius.

De verdeling van de macht en de mate waarin dat gebeurd was, blijkt wel uit hoe de twee pleegbroers de oorlog met de Parthen afhandelden. In 161 had de Parthische koning bij de dood van Antoninus Pius zijn kans geroken en Armenië tot zijn vazalstaat gemaakt. Ondertussen rommelde het overigens ook aan andere grenzen, zoals in Brittannia en Germania. Marcus, die tijdens de regering van Antoninus Pius in Rome gebleven was, had geen militaire ervaring en was nauwelijks op oorlog voorbereid. Toen de toestand met de Parthen steeds verder escaleerde en in werkelijke oorlog uitmondde, was het de meer gezonde en ervaren Lucius die het commando op zich nam, zodat Marcus in Rome kon blijven om te regeren. Volgens Marcus had de stad de aanwezigheid van een keizer hard nodig, wat te begrijpen is omdat hetzelfde jaar de Tiber flink overstroomd was, met een grote hoeveelheid doden en verwoeste gebouwen tot gevolg. Bovendien waren allerlei dieren in de overstroming omgekomen, zodat er ook ernstig voedselgebrek was. Wellicht hoopte Marcus ook dat de strijd de ietwat decadente Lucius, die zich omgaf met toneelspelers en regelmatig gokte, meer zou motiveren voor zijn taken als keizer. De oorlog was uiteindelijk succesvol: Lucius viel Mesopotamië binnen en plunderde Ctesiphon en Seleucia. Bij zijn terugkeer kreeg Lucius een triomftocht, die vooral opviel omdat ook Marcus en de hele keizerlijke familie eraan meedeed. Terug in Rome zette Lucius echter zijn luxueuze levensstijl voort, onder meer door een taveerne in zijn huis te bouwen en incognito in de stad rond te lopen. Marcus was hier nogal op tegen, maar kon er niet veel tegen doen omdat Lucius verder al zijn taken naar behoren uitvoerde.

Het beroemde bronzen ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius, in Rome op de piazze del Campidoglio. Eigenlijk is dit beeld een kopie van het origineel.

Helaas brachten Lucius en zijn leger meer mee uit het oosten dan alleen buit: de zogenaamde “Antonijnse pest” (vermoedelijk de mazelen of de pokken) brak uit in het rijk en maakte veel slachtoffers. Blijkbaar roken de volkeren aan de grenzen dit, want voor het eerst sinds de Republiek vielen Germanen het rijk binnen. Sinds de Rijn en Donau de vaste grenzen waren, hadden de Romeinen geprobeerd de Germaanse leiders die direct ten noorden van de grens woonden te vriend te houden, vaak door hen koning te maken in ruil voor een bondgenootschap dat hen tot een soort vazal maakte. Dit was al in de tijd van Augustus gelukt met de Marcomannen, in het tegenwoordige Bohemen, en onder Antoninus Pius waren ook hun oosterburen de Quaden op deze manier getemd. Maar nu leverde de gruwelijke epidemie grote tekorten op in het leger, waarop deze bondgenoten ineens helemaal niet zo betrouwbaar leken. In 168 vielen de Marcomannen het Romeinse rijk binnen, op een dusdanige positie dat Italië wel eens in gevaar kon komen, zeker omdat de binnenste provincies van het rijk geen legioenen hadden. Tot overmaat van ramp gingen de Sarmaten, die ten westen van de provincie Dacia woonden, ook op oorlogspad. Marcus en Lucius trokken nu gezamenlijk ten strijde en gingen het jaar daarop succesvol naar Rome terug. Maar toen sloeg het noodlot toe: onderweg werd Lucius Verus ziek en overleed hij. Men sprak van voedselvergiftiging, maar tegenwoordig vermoeden we dat het de Antonijnse pest was. Marcus was diep in de rouw. Hij kondigde spelen ter ere van zijn overleden pleegbroer af en liet hem door de Senaat vergoddelijken.

Marcus Aurelius wilde het land van de Sarmaten en de Marcomannen als nieuwe provincies inlijven, maar zover kwam het niet.

Alsof dat nog niet genoeg was, braken er al snel weer nieuwe oorlogen uit op de Balkan, waarbij de Marcomannen en de Quaden opnieuw van zich lieten horen en probeerden om voorgoed het Romeinse rijk binnen te komen als bewoners. Weliswaar waren er al vaker barbaren toegelaten in het rijk of in Italië zelf, maar ditmaal was het in dusdanige mate dat Marcus Aurelius besloot hen allemaal te weren. Om Italië beter te beschermen moesten er nieuwe provincies worden ingericht: Sarmatië en Marcomannia. Zover kwam het echter niet. In 175 werd de keizer ziek en was op sterven na dood. Faustina vreesde voor zijn leven en het voortbestaan van het rijk, maar nam daarom een hele vreemde stap. Zij stuurde bericht naar de gouverneur van Syrië, zodat deze in opstand kwam tegen Marcus. De vraag blijft waarom de keizerin dit deed. Was ze misschien bang dat als Marcus zou sterven zijn zoon Commodus een slechte keizer zou blijken? Faustina kende haar zoon immers goed… In elk geval slaagde haar opzet niet. Marcus genas en versloeg de opstandige veldheer. Een jaar later stierf Faustina.

Richard Harris als Marcus Aurelius in de film Gladiator (2000), die opent met de overwinning op de Marcomannen. In deze film wordt hij vermoord door zijn zoon Commodus als hij deze afwijst als opvolger. In werkelijkheid maakte Marcus zijn zoon al keizer toen hij nog leefde. Harris lijkt hier ook beduidend ouder dan Marcus was toen hij stierf.

Ondanks de langdurige oorlogvoering slaagde Marcus Aurelius er wonder boven wonder ook nog in om zijn filosofiestudies voort te zetten. Al sinds zijn jeugd was hij aanhanger van de Stoïcijnse leer van Epictetus. Tijdens de campagnes tegen de Germanen voltooide hij echter zijn grootste filosofische werk, Ta eis heauton (letterlijk: “Aan zichzelf”, vaak vertaald onder titels als “Meditaties” of “Overpeinzingen”). De strijd in Germanië werd, ondanks alle moeite die het kostte, ook een succes, zodat zowel Marcus als zijn zoon Commodus de erenaam Germanicus kregen. In het jaar 177 kwamen Marcus Aurelius en Commodus eindelijk weer thuis in Rome. Marcus nam toen een grote stap door zijn zoon tot medekeizer te verheffen. Hieruit blijkt toch wel dat Marcus zijn zoon wilde voorbereiden voor de opvolging. Misschien voelde Marcus het einde naderen? Met zijn 55 jaar was hij voor een Romeinse keizer nog niet extreem oud. Maar de oorlog met alle vermoeiende veldtochten eiste wellicht zijn tol: Marcus begon versleten en uitgeput te raken in de jarenlange barre omstandigheden van het slagveld. Een jaar na de benoeming van Commodus brak er opnieuw oorlog uit aan de Donau. Marcus weerde ook deze aanval af en trok het gebied binnen. Even leek het erop dat de plannen voor de provincies Marcomannia en Sarmatië dan toch van de grond zouden komen. Maar zover kwam het niet. Op 17 maart 180 overleed Marcus Aurelius Antoninus Augustus, op van alle zware veldtochten. Of was het misschien toch de Antonijnse pest? Dit is net zo onduidelijk als de precieze sterfplaats van de keizer-filosoof, maar mogelijk was het Vindobona (Wenen). Vrijwel meteen werd Marcus Aurelius vergoddelijkt. Zijn as werd later bijgezet in het Mausoleum van Hadrianus.

Alec Guinness als Marcus Aurelius in The Fall of Rome (1964). Ook in deze film wordt Marcus vermoord door Commodus.

Marcus was de eerste keizer sinds een eeuw die bij zijn dood een volwassen zoon had om hem op te volgen. Commodus gaf het veroverde gebied vrijwel meteen weer op. De Romeinse historici verwijten Marcus vooral die opvolging door zijn zoon, want Faustina’s zorgen over de opvolging bleken uiteindelijk terecht. Commodus bleek zo mogelijk nog decadenter dan Lucius Verus en kreeg bovendien last van grootheidswaanzin. De ietwat geheimzinnige, plotselinge dood van de wijze doch tragische Marcus Aurelius, en de opvolging door zijn labiele, ongeschikte zoon is voor filmmakers de aanleiding geweest om te beweren dat Marcus wel degelijk een adoptiefzoon als opvolger in gedachten had, maar dat Commodus hem van kant maakte voordat dit bekend werd. Hiervoor is echter geen enkele aanwijzing en de benoeming van Commodus tot medekeizer naast zijn vader duidt erop dat Marcus hem echt als zijn opvolger wilde. De moeilijkheden onder Marcus’ regering en de opvolging door de tirannieke Commodus worden vaak als een keerpunt in de Romeinse geschiedenis gezien. Uiteraard is dat wijsheid achteraf: wie weet hoe het rijk zich had kunnen ontwikkelen als Marcus door een wijzer bestuurder zou zijn opgevolgd. In elk geval was de Gouden Eeuw van Rome ten einde…