Afgelopen jaar zat ik met mijn detachement in Albanianae (Alphen a/d Rijn) gelegerd. In het hier gelegen Museumpark Archeon, waar een Romeins gedeelte gelukkig niet ontbreekt, ligt een geheimzinnig schip op het droge, onder een overkapping. Ik weet nog goed dat, toen ik hier vorig jaar aankwam, er van alles gaande was rondom dit schip. Het gaat om een Romeinse platbodem, zoals door ons gebruikt wordt om de Rijn en andere rivieren op en af te varen. Met de platbodem kun je gemakkelijk door het ondiepe water langs de modderige oevers varen, zonder vast te lopen. Zo kun je grote ladingen goederen gemakkelijk vervoeren. Het betreft hier dus eigenlijk Romeinse vrachtschepen.

Visioen van 20 jaar geleden, toen er met de boot in Archeon gevaren werd. (https://www.youtube.com/watch?v=Oi18p1G7lzY)

Het schip in Archeon blijkt bij nadere inspectie de vreemde naam Zwammerdam 6 te dragen. Geprikkeld door deze naam, alsmede de vreemde locatie van het schip (op het land), kon ik het niet nalaten om de andere aanwezige Romeinen hier wat meer vragen over te stellen. Het blijkt niet te gaan om een werkelijk eeuwenoud schip (daar ziet het er inderdaad ook niet naar uit) maar om een replica ervan, een tikkeltje kleiner dan het origineel. Deze replica is ruim 20 jaar geleden gebouwd en voer toen ook daadwerkelijk door het park. Middels een vreemd soort tabula werd mij een visioen getoond van hoe dat eruit zag, wat een goed beeld geeft van hoe deze schepen werkten. Het schip werd op de beelden niet geroeid of met een zeil voortgestuwd (al impliceert de mast dat dat laatste wel kan). In plaats daarvan werd het schip aangedreven door het met lange stokken tegen de bodem af te zetten, wat veel lijkt op een techniek die bomen genoemd wordt. Zoals op de beelden te zien was, kan een bemanning van twee personen volstaan. Fascinerend om dit zo terug te zien. Helaas ligt het schip nu op het land, omdat de tand des tijds het varen ermee onmogelijk gemaakt heeft. Jammer, maar naar verluidt werkt Archeon met de plaatselijke gemeente aan plannen voor een echt Romeins scheepvaartmuseum. Ook wordt er gewerkt aan de restauratie van het schip.

De Zwammerdam 3, opgegraven op het landgoed de Hooge Burch. (Afbeelding: Livius.org)

Dan toch maar eens uitzoeken waar de echte Zwammerdam 6 vandaan komt. De naam Zwammerdam zei mij in elk geval genoeg om mij oostwaarts te begeven naar dit dorp, dat ik beter ken onder de naam Nigrum Pullum, het castellum dat hier gelegen heeft. De contouren van het castellum zijn nog heel duidelijk te zien in een zintuigenpark, aan de zuidkant van landgoed de Hooge Burch. Het landgoed is zijn Romeinse verleden duidelijk niet vergeten: er worden vondsten tentoongesteld en men is druk bezig met de oprichting van een nieuw dorpshuis, waarin het Romeinse verleden een prominente plek zal krijgen. De Rijn moet in de eerste eeuwen van jullie jaartelling wat zuidelijker gelegen hebben, want het castellum ligt er nu enkele honderden meters vandaan. De zes schepen zijn op het landgoed gevonden, tussen 1971 en 1974. Drie ervan waren platbodems, de militaire transportschepen, de overige waren vissersboten van uitgeholde boomstammen. De reden dat er zoveel vlakbij elkaar gevonden zijn, is dat de schepen als zij eenmaal waren afgedankt waarschijnlijk werden afgezonken, om ze vervolgens te gebruiken als kadeversteviging of steigerwerk. Want, zoals ik al zei, de oevers van de Rijn zijn in de Romeinse tijd soms erg modderig. De schepen staan nu in opslag in Lelystad, wat blijkbaar in Flevoland ligt… (Vreemde naam; ik ken alleen het Flevomeer…)

De Woerden 7, zoals opgegraven is in 2003. (Afbeelding: Hazenberg Archeologie Leiden)

Er was mij echter ook ter ore gekomen dat er een plaats is waar nog meer schepen gevonden zijn en dan ook nog eens veel langer geleden. Laurium. Dit castellum (de plaats die jullie waarschijnlijk Woerden noemen) is de vindplaats geweest van meerdere schepen! Ook hier horen platbodems bij, dus begaf ik mij enige dagen later op een draf naar Laurium. De Woerden 1 is gevonden in 1976 en er bevindt zich blijkbaar een schaalmodel in Mogontiacum (Mainz, voor mij iets te ver om te voet heen te gaan op dit moment). Het schip diende waarschijnlijk voor de aanvoer van graan. De Woerden 4 blijkt zelfs 400 jaar daarvoor al gevonden! Jammer dat hij niet bewaard is gebleven. Ook over de Woerden 2-6 is niet zoveel bekend, daar het gevonden werd in verontreinigde bodem, zodat het bestuderen ervan gevaarlijk was. Beter bewaard is het laatste vrachtschip, de Woerden 7, dat in 2003 is opgegraven. Aan de hand van dit schip kun je goed merken hoeveel men tegenwoordig te weten kan komen door het materiaal te bestuderen. Het hout komt gedeeltelijk uit Bataafs of Cananefaats gebied en is waarschijnlijk gekapt in de winter van 162 op 163 AD. Een daarnaast gevonden spant impliceert nog een Woerden 8.

Het Rijngebied was in de Romeinse tijd aanzienlijk moerassiger dan nu, zoals te zien is op deze artistieke weergave van Nigrum Pullum. (Afbeelding door Ulco Glimmerveen)

Je zult je afvragen waarom zoveel schepen in de buurt van de castella gevonden zijn en niet op een willekeurige plek langs de Rijn. Het antwoord is heel eenvoudig. De castella waren de plaatsen die het hardst zaten te springen om de aanvoer van goederen. Om te beginnen moesten al die honderden soldaten eten, waar graan voor nodig was, maar ook moesten er soms bouwmaterialen worden aangeleverd die niet voorhanden waren. Bovendien werden deze door de overheid betaald, in tegenstelling tot de materialen die nodig waren voor de bouw van particuliere huizen of particuliere handeltjes. Het aanvoeren van natuursteen is van groot belang voor zaken als de bouw van een stenen muur of het neerzetten van stevigere bouwwerken, maar voor een willekeurige bewoner van het platteland is dit nauwelijks te betalen, op een enkeling na. Voor die enkeling is het handig als de materialen alsnog via een centrale plaats worden aangevoerd en de Romeinse forten en kampen waren vaak knooppunten van de handel. Vaak liepen er immers meerdere wegen langs en sloten zij ook aan op de Rijn, die behalve grens ook handelsroute was. Als je dan nog bedenkt dat de soldaten in het fort een grote afzet vormen, wat ook de aanwezigheid van burgers rondom het fort verklaart, is het helemaal niet gek dat bij de forten de meeste vrachtschepen aanmeerden. Wat dus ook verklaart waarom er een stevige kade nodig was. Zeker ten westen van Traiectum (Utrecht), waar de grond veel moerassiger was dan in het oosten.

In Castellum de Hoge Woerd kun je De Meern 1 tegenwoordig weer bekijken!

Dat geldt dus ook voor de schepen van De Meern, die gevonden zijn op enkele kilometers van het castellum op de Hoge Woerd (ik geloof dat dit castellum Fletio heet, maar ik weet het niet helemaal zeker). Ook hier betreft het enkele kano’s en platbodems, maar er zijn ook wat andere varianten. De Meern 6 (gevonden in 2008) lijkt bijvoorbeeld meer op een punter. Heel interessant vind ik De Meern 4, dat in 2003 werd gevonden met grote blokken basalt erin. Die blokken basalt waren van dezelfde partij als de bedekking van de oever, wat zou kunnen betekenen dat het schip inderdaad met opzet is afgezonken, om als beschoeiing van de oever te dienen. Ook combineert het blijkbaar verschillende elementen van mediterrane bouwtechnieken en degene meer hier uit de buurt. De Meern 1, een 25 meter lange platbodem die in 1997 gevonden werd, heb ik ook nog echt kunnen bezichtigen. Dit schip is namelijk geconserveerd en wordt nu tentoongesteld in Castellum Hoge Woerd. Het is een hele beleving om een echt eeuwenoud schip te zien, gemaakt van hout dat gekapt is in het jaar 148!

De Meern 1 vaart (met een Latijnse naam) ook rond in Woerden!

Maar dat is niet de enige manier waarop je dit schip kunt “beleven”. Je kunt het zien, maar ook meemaken! In Woerden liggen namelijk twee Romeinse schepen voor anker. Eén ervan, de Per Mare ad Laurium, is een reconstructie van De Meern 1! De ander, de Fiducia, is een fraaie reconstructie van een Romeinse punter zoals De Meern 6 moet zijn geweest. Daarmee kun je van april tot september ook daadwerkelijk varen. Weliswaar met een moderne motor, maar dat geeft wel wat meer ontspanning aan de opvarenden, denk ik dan maar.

Voor meer informatie over de rondvaarten kun je kijken op: www.romeinsschipwoerden.nl

Voor meer over Castellum de Hoge Woerd en het schip dat daar ligt: http://www.castellumhogewoerd.nl/

En vergeet niet mij te volgen op twitter.com/OctaviusRomein